جنت الفردوس مان سڌو سئون..!! يوسف جوکيو

منهنجا ڀائرو، ڀينرون ۽ وڏڙا! توهان ٻڌو هوندو ته جنت ۾ ماڻهو تمام گهڻا خوش هوند آهن، پر آئون توهان کي ٻڌئيندي هلان ته مان بلڪل به خوش ناهيان.

اسان جو دل رت جا ڳوڙا ڳاڙهي رهيو آهي، منهنجو بابا سائين شهيد ذوالفقار علي، منهنجا ٻه ڀائر شاهنواز ۽ مرتضيٰ ڀٽو سميت سڀ هتي اداس آهن.اهي به هڪ ئي ڳالهه چئي رهيا آهن ته اسان پنهنجي جانين جون قربانيون انهي لاءِ ڏنيون ته اقتدار جا بکيا ماڻهو اسان جا وارث ٿي خدا جي خلق کي بک ماري ڇڏين، انهن کي پنهنجا جائز حق گهرڻ تي روڊ رستن تي گهيلن نياڻين جي عزتن سان کيڏن، آبادگار، هاري، استاد، ليڊي هيلٿ ورڪرز ۽ ٻين جي تذليل ڪن؟ ڇا اسان جو رت انهن لاءِ وهيو ته ڪجهه مفاد پرست ماڻهو ان جي قيمت لڳائي اقتدار ۾ هليا اچن، ۽ انهن تي مزا ماڻن، خدا جي خلق کي ذليل ڪن ۽ انهن جي تذليل ڪن؟ اقتدار جي نشي ۾ بدمست ماڻهو شايد اهو وساري ويٺا آهن ته انهن کي اها طاقت اسان جي ڏنل قربانين ۽ انهن جي ووٽن ذريعي ملي آهي.اهي پنهنجو پاڻ کي وڏا سياستدان سمجهي رهيا آهن، ڪجهه خريد ڪيل صحافين جي ذريعي پنهنجو پاڻ کي ڪڏهن مرد مجاهد ته ڪڏهن انسان چورائي رهيا آهن.درٻارين ۽ خطرن جا کهلاڙي خبر ناهي ڪهڙا ڪهڙا نعرا لڳرائي رهيا پنهنجي دل کي خوش ڪري رهيا آهن.اڄڪلهه ته اهي دعويٰ به ڪري عوام کي بيوقف بڻائڻ لاءِ چئي رهيا آهن شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جو روح هنن ۾ اچي ويو آهي .

اسان جي روح تڙپ اٿيو آهي، اهي ئي وجه آهي ته مان توهان سان مخاطب ٿي آهيان منهنجا ڀائرو، ڀينرو، ۽ وڏڙا!

ڇا توهان کي خبر ناهي انهن جي ڪرتوتن ۽ آفالن جي ملڪ جو ٻيڙو غرڪ ڪيو ۽ توهان جي ۽ شهيدن جي پارٽي سان ڪهڙو حشر ڪيو آهي.

اهي پارٽي هاڻي سنڌ جي ڪنهن نڍڙي وستي جي پارٽي لڳي رهي آهي، جمهوريت جي لاءِ ڪوڙا کائڻ وارا ۽ پارٽي لاءِ سر ڏيڻ وارا اڄڪلهه وڏيرن ۽ جاگيردارن جي اوطاقن تي نوڪرين لاءِ ڌڪا کائي رهيا آهن.

انهن جي زخمن تي لوڻ ٻرڪڻ لاءَ اهو چون ٿا ته نوڪري نه ٿي ملي ته ڇولائي سيد وانگر ته ڇولا کپائي پنهنجو پيٽ ڀرو.

اهي ڏينهن پري ناهن جيڪي اهڙا مشورا ڏيڻ وارا ۽ ميٽر ريڊر سان ارب پتي ٿيڻ وارا پاڻ ڇولا کپائيندي نظر ايندا.

توهان مايوس نه ٿيو، انهن ماڻهن غريب عوام جي پارٽي کي ظالم وڏيرن مزدورن ۽ هارين جو رت پئيڻ وارن فيڪٽرين وارن، بدمعاشن ۽ ۽ بي رحم واپارين جي هڪ ٽولو ٺاهي ڇڏيو آهي.

اليڪشن واري ڏينهن توهان ووٽ جي طاقت سان انهن ظالمن ۽ فروعن جي سڄي ٻيڙي ٻوڙي ڇڏجو، انهن کي خبر ته پوي ته ڪهڙي پارٽي جو ليڊر اقتدار ۾ طاقت جي ذريعي نه بلڪ عوام جي ووٽ سان ايوان ۾ ايندو آهي.

سينينٽ اليڪشن 2018 پ پ پ کي پيش ايندڙ پريشانيون..!! عامر درازي

سينينٽ اليڪشن سڀ کان وڌيڪ دلچسپ اليڪشن ھوندي آھي جنهن ۾ مختلف  اڳواڻ صوبائي اسيمبلين مان چونڊجي ايندا آھن جنهن جي آئيني مدت ٽي سال ھوندي آھي. سينينٽ مجموعي طور تي 104 ميمبرن تي مشتمل ھوندي آھي. سينينٽ اليڪشن قومي اسيمبلي جي اليڪشن کان مختلف ٿيندي آھي ڇو ته سينينٽ اليڪشن ۾ پوري ايوان جي مدت ختم ناھي ٿيندي جيھڙي ريت قومي اسيمبلي جي آئيني مدت پنج سال ھوندي آھي مدت پوري ٿيڻ کانپوء ڦورن ملڪ ۾ عام چونڊن جو اعلان ڪندي آھي پر سينينٽ اليڪشن ان کان مختلف ٿيندي آھي اھو ان ڪري ته ڪجهه اميدوارن جي مدت ٽي سال ھوندي آھي ۽ ٻيا اميدوار وري ٻئي مرحلي ۾ چونڊبا ٿيندا آھن .ھن سال سينينٽ  اليڪشن 3 مارچ تي ٿيندي جيڪا اليڪشن ڪميشن جي جاري حتمي فھرست مطابق 106 اميد وارن ٿيندي .19 فيبروري ھٿ کڻڻ جي آخري تاريخ ھئي جيڪا گذري وڃڻ بعد اليڪشن ڪميشن جاري ڪئي آھي جاري ڪيل لسٽ مطابق سنڌ جي نالي ٿيندڙ 12 سيٽن تي 33 اميدوار آھن ٽيڪنوڪريٽ جي 2 سيٽن تي 6 اميدوار ـ جنرل جي 7 سيٽن تي 18 اميدوار .اقليت جي ھڪ سيٽ تي 3 اميدوار .عورت جي ٻن سيٽن تي 6 اميدوارن ۾ مقابلو ٿيندو . سنڌ صوبي مان ٽيڪنوڪريٽ سيٽن تي حتمي اميدوارن ۾ ايم ڪيو ايم مان حسن فيروز ،عبدالقادر خانزاد،سيد علي رضا عابدي، تحرڪ انصاف جو محمد نجيب ھارون؛ پ پ پ اميدوارن ۾ ڊاڪٽر سڪندر مينڌرو ۽ رخسانـ زبيري شامل آھن جنرل سيٽن تي اميدوارن ۾ پ پ جا رضا رباني،  مولابخش چانڊيو، مصطفى نواز کوکر ـ مرتضي وھاب اياز مھر، محمد علي شاھ ڄاموٽ ، امام الدين شوقين جڏهن ته ايم ڪيو ايم مان احمد چناء ،امين الحق ، عامر ولايت الدين ، فرحان چشتي ، فروغ نسيم ، ڪامران ٽسوري ، پاڪ سرزمين پارٽي مان انيس احمد خان ،ڊاڪٽر صغير ، احمد مبشر امام فنڪشنل ليگ مان سيد مظفر حسين شاھ ۽ (ن) ليگ مان سرفراز جتوئي شامل آھن . سنڌ مان اقليتن جي ھڪ سيٽ تي پ پ پ جي انور لعل الدين پاڪ سرزمين جي ڊاڪٽر موھن ۽ ايم ڪيو ايم جي سنجي پارواڻي ۾ مقابلو ٿيندو عورتن جي 2 سيٽن تي پ پ پ مان ڪرشنا ڪولھي قرت العيـن مري ايم ڪيو ايم مان ڊاڪٽر نگھت شڪيل ـ ڪشور زھرا منگلا شرما ۽ نسرين جليل شامل آھن.

جيڪي ماڻهو تاريخ ٿين ٿا… غلام مصطفيٰ لاکو..!! – قاضي آصف

جنهن سنڌ هاءِ ڪورٽ جي تارازي لڳل گيٽ مان روزانو غلام مصطفي لاکو صاحب ايندو، ويندو هو، ان ئي گيٽ جي ڀرسان مسجد ۾ سندس جنازي نماز پڙهڻ کانپوءِ سندس جسد خاڪي ايمبولينس ۾ حيدرآباد روانو ڪيو ويو. اها ئي زندگي آهي، اهو ئي زمانو آهي.

ساڻس سلام دعا، ٻانهن ٻڌڻ جي واٽ ورهين کان هئي، جڏهن به ملياسين، کائنس محبتون، احترام ۽ مرڪون، ٽهڪ ئي مليا. هن جهڙو هڪ ٽڪ، سڌو سنئون بغير هير ڦير جي موقف رکڻ وارا ماڻهو ڏاڍا گهٽ ڏٺا آهن. جنهن فڪر سان واڳيو، ان سان آخر تائين سچو رهيو. نه ترقي پسند فڪر تان هٿ کنيائين نه وطن جي حب ۽ قومپرستي تا دستبردار ٿيو.

حبيبن هيڪار منجهان مهر سڏ ڪيو

سو مون سڀ ڄمار، اورڻ اهو ئي ٿيو.

واٽ مٽائڻ، سندس وڙ نه هو. ڪراچي ۾ زينب مارڪيٽ جي ڀرسان رفيق سينٽر جي ڏهين ماڙ تي سندس گهر۾ ڪچهريون ٿيون، ته ڪڏهن آرٽس ڪونسل، ڪڏهن پريس ڪلب، ڪڏهن ڪنهن پروگرام ۾ ملاقاتون، ٿنيديون رهيون، حال احوال قائم رهيا. پر ڀاءَ اسد چانڊئي جڏهن عوامي آواز ويب ٽي وي پاران ٽيون رخ پروگرام شروع ڪيو ته ان پروگرام جي بهاني، سائين لاکو صاحب سان ملاقاتن جي رفتار وڌي وئي. ساڻس ڪچهريون، خوش طبعي قائم رهي.

لاکو صاحب سان رفيق سينٽر جي هيٺان ڪورٽ مان واپس ايندي ، يا ڪنهن ڪم سانگي هلندي ڦرندي ملاقات ٿيندي هئي، پريس ڪلب ڏانهن ايندي ويندي پنهنجا به پنڌ ساڳيا.

اٺ ڏه سال اڳ ڪنهن عوامي اشو تي بدر سارئي صاحب سنڏ هاءِ ڪورٽ ۾ ڪيس داخل ڪيو هو، سندس وڪيل لاکو صاحب هو. اڃان ڪجه ڏينهن اڳ باڊه کان بدر ساريو صاحب فون ڪري پڇيو ته لاکو صاحب ڪٿي آهن؟ وري هڪڙو ڪيس داخل ڪرائڻو آهي. مون کيس چيو، سائين حال حيات آهن، الله وڏي ڄمار ڏئي. هن وراڻيو ڪجه ڏينهن ۾ ڪراچي اچي. لاکو صاحب سان ملي عوامي مفاد جو ڪيس داخل ڪبو،،،،پر هاڻي کيس خبر پئجي وئي هوندي ته عوامي مفاد جا ٿورڙي فيس سان ڪيس وڙهڻ وارو هن دنيا ما هليو ويو، جي، ايم لاکو صاحب جهڙو دلبر، وطن، عوام دوست ماڻهو ڪٿي وسري سگهندو.!!؟

ڌارين جي لوڌ سان سٿيل سنڌ – امير ڀنڀرو

وفاقي گهرو وزارت پوري ملڪ ۾ رهندڙ رجسٽرڊ غير ملڪين جي تفصيل پيش ڪندي اهو به انڪشاف ڪيو آهي ته چئني صوبن مان سڀ کان وڌيڪ غير ملڪي سنڌ ۾ آباد آهن، وفاقي گهرو وزارت موجب هن وقت سنڌ ۾ سڀ کان وڌيڪ رجسٽرڊ پرڏيهي رهندڙن جا انگ اکر هي آهن، هن وقت سنڌ ۾ هڪ لک 13 هزار 509 آهن پنجاب ۾ رڳو 4433 ڪي پي ڪيءَ ۾ 560 اسلام آباد ۾ 31 ۽ بلوچستان ۾ 1323 غير ملڪي رهن ٿا، هنن انگن اکرن ۾ ايتري حيرانگي ناهي جيتري حيرانگي انهن انگن اکرن پويان لڪيل غير قانون پرڏيهن جي لوڌ جي انگن اکرن ۾ آهي، جيڪي سنڌ جي نجات واري هر رستي ۾ رڪاوٽ جو سبب بڻجن ٿا.

وفاقي گهرو کاتي پاران جاري ڪيل رجسٽرڊ انگن اکرن مان اهو اندازو به آسانيءَ سان ٿي سگهي ٿو ته جڏهن سنڌ ۾ رجسٽرڊ پرڏيهين جا انگ اکر ٻين صوبن کان هزارين سيڪڙو وڌيڪ آهن ته سنڌ مٿان غير قانون پرڏيهن جو بار ڪيترو هوندو، گهرو وزارت جي اصل ڪارڪردگي تڏهن ڳڻي وڃي ها جڏهن هو سنڌ سان انصاف ڪندي سنڌ ۾ رهندڙ انهن غير قانوني پرڏيهين جا صحيح انگ اکر ايوان ۾ پيش ڪن ها جيڪي سنڌ ۾ 1947 کان بار آهن ڇو جو سنڌ هميشه بين الاقوامي يتيم خانو رهي آهي، هتي توهان کي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ جا انڌا، منڊا، لولا ۽ لنگڙا ماڻهو ملندا، هتي انهن کان ڪوبه پڇا ڪرڻ وارو ڪونه آهي ته توهان ڪٿان آيا آهيو؟ يا توهان کي هتي ڪنهن آندو آهي؟ بس هتي جيڪو آيو سو اگھي ويو وارو ڪم هلي رهيو آهي.  هن وقت سنڌ ۾ افغاني پٺاڻ تمام تيزي سان آباد ٿي رهيا آهن پر انهن کان ڪير پڇڻ وارو ڪونه آهي، افغانستان مان آيل افغاني هتڙي آساني سان شناختي ڪارڊ ٺهرائي هتان جا مستقل رهاڪو ٿي رهيا آهن، پوري  سنڌ جي هر ننڍي وڏي شهر ڪشمور کان ڪارونجهر تائين   قبائلين، افغان پناهگيرن، بنگالين، برمين،  زمينن تي قبضا ڪري ورتا آهن  يا سنڌي ماڻهن کان انهن کي ٻڌايل رقم کان به وڌيڪ پئسا ڏيئي انهن کان جڳهيون، پلاٽ حاصل ڪري رهيا آهن ۽ انهن علائقن مان سنڌي ماڻهن کي دربدر ڪري ڪڍي رهيا آهن،.حيدرآباد ۾ افغاني پٺاڻن جي آباد ڪاري ڪا لڪل ڳالهه ڪونه آهي ان جي خبر سنڌ پوليس کي به چڱي ريت آهي، ڪجهھ ڏينهن اڳ ۾ سنڌ پوليس انهن جي خلاف ڪاروائي ڪري انهن کي گرفتار به ڪيو هيو پر پوليس سڳوري جھجھا پيسا حاصل ڪري انهن کي آزاد ڪري ڇڏيو ۽ هاڻي هو آزاد آهن انهن کي سنڌ مان تڙي ڪڍڻ وارو ڪير ڪونه آهي.

سنڌ ۾ ڌارين جي آبادڪاري ڪو نئون مسئلو ڪونه آهي پر هتي 1947ع کان هي سلسلو جاري آهي جيڪو اڃا تائين بند نه ٿيو آهي ۽ مسلسل ان ڌارين جي آبادڪاري نه فقط سنڌي ماڻهن کي اقليت ۾ تبديل ڪري رهي آهي پر انهن جا حق به غصب ڪيا پيا وڃن، جنهن جي ڪري اڄ پنج هزار سال پراڻي سنڌي قوم تباهي جي ڪناري تي اچي پهتي آهي ڪوبه انهن کان حال پڇڻ وارو ڪونه آهي. اڄ سنڌ اندر سنڌين جو هي حال آهي ته سنڌي ماڻهن کي سرڪاري نوڪريون نه ٿيون ملي سگھن.  اڄ ڏينهن ڏٺي جو سنڌين کان ملڪيتون ڦري انهن کي بيدخل ڪيو پيو وڃي، ڪوبه سنڌي اڳواڻ اهڙو ڪو سنڌ سان مخلص ڪونه آهي جيڪو سنڌي ماڻهن لاءِ آواز اٿاري سگھي، هتي هر سنڌي ڊنل آهي، هتي هر سنڌي ماڻهو کي بندوق جي زور تي هيسايو پيو وڃي، سرڪار هجي توڙي، اسان جا اڳواڻ انهن ڪڏهن به سنڌ ۽ سنڌين جي حمايت نه ڪئي آهي. نه ئي ڪا اهڙي قومپرست ڌرين جي انهيءَ معاملي تي ڪا تاريخي جدوجهد سامهون آئي آهي، جيڪا سنڌ جي انهي وڏي ۾ وڏي مسئلي کي حل ڪرڻ طرف وٺي وڃي.اڄ ڌاريا جتي به پنهنجا پير کوڙين ٿا اتي اڳ ۾ پنهنجن ٻين ڌارين کي آباد ڪرڻ جو سوچين ٿا ڇاڪاڻ ته جيترا انهن جا ماڻهو گھڻا هوندا اوتري انهن جي طاقت وڌيڪ ٿيندي. بس اهي اسان جا ڌرتي ڌڻي ئي آهن  جيڪي ڪنهن سنڌي جا ٻه گھر هوندا ته اهي ٻئي سنڌي اهو چاهيندا ته جيڪر پاڙي وارو سنڌي لڏي وڃي ته بهتر ٿيندو، اهو نه سوچيندو ته سندس طاقت به گھٽ ٿيندي پر سنڌي ماڻهو هر ٻئي سنڌي جا پير ڪڍڻ جي ڪوشش ڪندو آهي جڏهن ته ڌاريا ائين ناهن ڪندا اهو ئي سبب آهي ته اڄ سنڌي ماڻهو اقليت ۾ تبديل ٿيندا وڃن پيا ۽ ڌاريا اسان وٽ اڪثريت ۾ تبديل ٿين پيا، جيڪڏهن اسان هن وقت سنڌ جي اهڙي صورتحال ۾ به هڪ نه ٿياسين ته پوءِ ڪڏهن ٿينداسين جڏهن اسان کي اهو وقت تاريخ جي مٽيءَ ۾ دفن ڪري ڇڏيندو….؟

هڪ طرف سنڌ ۾ ڌارين جي لوڌ پنجاهه لکن کان به وڌي چڪي آهي ٻئي طرف سنڌ جي ترقيءَ جون راهون روڪيندڙ مدرسن جو وڌنڌڙ رجحان به پنجاهه  سالن کان ڳچيءَ ۾ پيل آهي جيڪو انهي انتها پسندي کي هٿي ڏئي ٿو جيڪا انتها پسندي سنڌ جي ترقيءَ ۾ شروع کان ئي وڏي ۾ وڏي وڪاوٽ بڻجندي رهي آهي، پوري سنڌ جي ڪنڍ ڪنڍ ۾ ڌارين جي لوڌ  ۽ سنڌ ۾ ڇانوڻين جي صورت اختيار ڪندڙ مدرسا سنڌ ۾  بدامني ۽ انتهاپسندي جو اهو طوفان برپا ڪري چڪا آهن جنهن جي راهه ۾ رڪاوٽ هاڻي رياست لاءِ به چئليج  آهي،  سنڌ جي تباهه ٿيندڙ تعليمي نظام ۽ غربت جي وڌندڙ سطح کي هٿيار بڻائي مدرسن جي معرفت سنڌ ۾ ڪشمور کان ڪارونجهر تائين مذهبي انتهاپسندي جو ڄار وڇائي ٻارڙن کي مذهبي تعليم جي نالي ۾ ڀرتي ڪيو وڃي ٿو. جتي انهن ٻارڙن کي کاڌ خوراڪ، رهائش ۽ لٽا ڪپڙا پڻ مهيا ڪيا  وڃن ٿا، جڏهن ته اهڙن مدرسن جي مالي سهائتا ۽ قانوني تحفظ مهيا ڪرڻ ۾ ملڪ جا سرڪاري ادارا پڻ شامل آهن،  جن مدرسن  ۾ ٻاهرين ملڪن جا هٿياربند ويڙهاڪ پناهه وٺن ٿا يا اتي اهڙي قسم جي سوچ جي تربيت ڏني وڃي ٿي، جنهن سان سنڌ جي مذهبي رواداري واري ڪلچر کي وڏو ۾ وڏو خطرو آهي مدرسن جي اهڙي خطرناڪ ۽ وڌنڌڙ نيٽ ورڪ ۽ انتها پسند سوچ جي تيزيءَ سان ترقيءَ کان پوءِ به حڪمران ڌرين جو خاموش ڪردار ۽ ڪارواين کان لهرائڻ انهي ڳالهه جي اڳڪٿي ڪري ٿو ته يا ته اهي رياستي طاقت کان وڌيڪ طاقتور ٿي ويا آهن،  يا انهن سان حڪومت جي حمايت شامل آهي.

سال اڳ ۾ سنڌ حڪومت پاران مدرسن جي سروري ۾ اهو به ثابت ٿيو هو ته سنڌ جا ڪيترائي مدرسا انتها پسندي کي هٿي ڏيڻ ۽ دهشتگردن جي مدد ڪرڻ ۾ ملوث آهن اهو سنڌ سرڪار پاڻ به اعتراف ڪري چڪي آهي پر انهي باوجود به سنڌ سرڪار پاران ڪاروائي نه ڪرڻ تي پوري سنڌ جي عوام کي حيرت آهي، سنڌ جو وڏي ۾ وڏو ٻوجهه  قبائلين، افغان پناهگيرن، بنگالين، برمين، بهارين وغيره جي سنڌ ۾ وڌنڌڙ آباد ڪاري ۽ انهي عمل ۾ سنڌ سان وفاق جي ناجائزي سنڌ کي تيزي سان تباهي ڏانهن وٺي پئي وڃي، تازو جيئن وفاق پاران سنڌ مٿان سالن کان ٻوجهه بڻيل  برمين ۽ بگالين کي سنڌ مان نيڪالي ڏيڻ بجاءِ انهن کي وڌيڪ مضبوط ۽ سگهاروبڻائڻ  لاءِ انهن کي سڃاڻپ ڪارڊ ٺاهي ڏيڻ جو اعلان ڪيو ويو اهو سنڌ جي حقن تي وڏو ۾ وڏو ڌاڙو هنيو ويو، اهڙي وفاقي سوچ ۽ ڪوشش سان سنڌ ۾ وڌنڌڙ سالن کان بک بدحالي ۽ بي روزگاريءَ ۾ وڌيڪ اضافو ٿيندو ، ۽ سنڌ جو عوام سالن کان اهو مطالبو ڪندو پيو اچي ته سنڌ ۾ اڳ ۾ ئي انهن ڌارين جي آبادگاريءَ سبب  عوام شديد مشڪلاتن جو شڪار آهي ، انهي سان سنڌ جي عوام جي روزگار تي اثر پوي ٿو سنڌ جا ڄايا حقن روزگار ۽ تعليم کان محروم ٿين ٿا، ۽ وڏي ڳالهه ته سالن کان سنڌ جي بگڙيل امن جا پيرا به انهن ڌارين جي لوڌ ڏانهن وڃن ٿا ، جيڪي بدامنيءَ جي باهه کي تيزي سان هٿي ڏين ٿا.سنڌ جو عوام سالن کان اهو خدشو ظاهر ڪندو پيو اچي ته ملڪي صوبائي ۽ ضلع سطع جو ڪيتريون ئي رپورٽون به سامهون اچي چڪيون آهن،  ته سنڌ ۾ سالن کان وڌنڌڙ بدامني ۾ ڌارين جي آبادڪاريءَ جو وڏو حصو ملوث آهي جڏهن ته سنڌ ۾ خطرناڪ ۽ جديد هٿيار به انهن جي علائقن مان انهن جي مدد سان پهچن ٿا ، اسان جڏهن سنڌ ۾ وڌنڌڙ بک بدحالي بدامني ۽ بي يقيني واري  صورتحال جا مڪمل پيرا کڻنداسين ته اسان کي سڌيءَ ريت مدرسن ۽ ڌارين جي آباڪاريءَ جي ملوث هجڻ جا پيرا ملندا ، اهڙي صورتحال ۾ وفاق پاران ڌارين کي اڃان وڌيڪ سرگرم ۽ مضبوط ڪرڻ اسان جي خيال ۾ وفاق پاران سنڌ ۾ بدامني بک ۽ بدحاليءَ کي دعوت ڏيڻ آهي،  جنهن جا نشان اسان کي هاڻي ئي سمجهه ۾ اچن ٿا.

مولا بخش “مسڪين”

مولا بخش “مسڪين” ولد عبدالمجيد ڀٽو، (جنم 1 – مارچ 1893ع وفات 24 سيپٽمبر 1953ع) ڪنهن به رسمي تعارف جو محتاج نه آهي، سندس ڪلام تي سنڌ جي لاثاني شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحه جي فڪر ۽ فن جو گهرو اثر نظر اچي ٿو. سندس ڪلام ابيات، نعت شريف ۽ ڪافين جي صورت ۾ ملي ٿو. هن هيٺ شڪارپور جي تعريف ۾ سندس ابيات پيش ڪجن ٿا:

شڪارپور سندي شهر ۾ عجب آهه اسرار،
ماڻهو سندس محبتي سهڻو ڪن سينگار،
حسن سندو هٻڪار، آهه بره سندي بازار ۾.
___
لقو مان لکي در تي عالم اچي ٿو،
محبتي ماڻهن جو ميڙو مچي ٿو،
عجب رنگ رچي ٿو، مهر مان “مسڪين” چئي.
___
مهر جو “مسڪين” چئي آهه “هزاري درَ” هَل،
“هاٿيدر” جي هٻڪار جو مور نه آهي مُل،
بره ڏسي نا ڀل، خوشي مان “خانپوري در” جو.
___
خوشيءَ مان “خانپوري” ڇڏي “سوي در” ڏي سُر،
“اسٽور” ۾ اچي ڪري، “واڳڻي در” ور،
ڪامل کڻي ڪر، گهمج “باغ وڪيل” جو.
ڏسي باغ رڙهي هلج لاڳاپا لاهي،
“صديق ماڙي” کان سري “ڪرن در” ڪاهي،
“نوشهرو” نالي وڃي ڏس “شاهي باغ” کي.
___
وڃي ڏس “شاهي باغ” کي گهمي گهٽيون گهيرا،
ڏئي چڪر چمن جا ڏي چاهه منجهان ڦيرا،
ڳٽ - ڳٽ ڪن ڳيرا، ويهي وڻن وچ ۾.
___
ويهي وڻن وچ ۾ ٿا طوطا تنوارين،
ڪري مٺيون لاتيون دليون ڌتارين،
قمريون ڪوڪارين، محبت مان “مسڪين” چئي.

حاجي شير محمد ”شِيرل“ چغدو

شير محمد شيرل ولد حاجي محمد صالح چغدو، 9 نومبر 1880ع تي شڪارپور ۾ ڄائو. مختلف تعليمي سندون حاصل ڪري 27 فيبروري 1900ع تي پرائمري استاد مقرر مقرر ٿيو. ملازمت جو ڪافي عرصو همايون ۾ گذاريندي حضرت مولانا عبدالغفور مفتون همايوني جي صحبت ۾ رهيو. 10 اپريل 1919ع تي ڳڙهي ياسين ميونسپل اسڪول جو هيڊ ماستر ٿيو ۽ 1932ع ڌاري ڊپٽي انسپيڪٽر جي عهدي تي رهندي رٽائرڊ ڪيائين. شعروشاعريءَ سان جواني کان لڳاءُ هيس، سندس شمار شڪارپور جي ناميارن شاعرن ۾ ٿيندو هو. پاڻ 14 آڪٽوبر 1963ع تي شڪارپور ۾ وفات ڪري ويو. هن هيٺ شڪارپور متعلق سندس سندر ڪويتا کي پيش ڪريان ٿو:
مشهور شهر آهي سهڻو شڪارپور،
موزون ملڪ آهي جلوو شڪارپور.
حسن سندي آ هلچل سهڻن وٽ مڪمل،
سودو حسن جو آهي هوڪو شڪارپور.
رفتار سهڻن جي سان اٿي خاڪ اڪثر،
ڪجل الجواهر ڀائين هرڪو شڪارپور.
غمزه ۽ ناز سان پڻ هِنِ نازنين مشهر،
نيڻن جا تير جهلي سڀڪو شڪارپور.
گفتار سهڻن جي مان شڪر ٽمي ٿي چپن،
وه وا ٺهي مٺائي حلوو شڪارپور.
ڪيڏي گذاري شيرل عمر هتي اجائي،
پرين جي پياس ۾ ٿيو پوڙهو شڪارپور.

فقير غلام علي “مسرور”

فقير غلام علي “مسرور” ولد حاجي رحيم بخش بدوي (جنم : 1893ع ، وفات : 1952ع) جو شمار انهن صوفي شاعرن ۾ ٿئي ٿو، جن فڪر ۽ فقر کي شعار بڻائي سنڌي ادب ۾ ناماچار ڪڍيو. هو ڪنهن به رسمي تعارف جا محتاج نه آهن. پاڻ نه رڳو هڪ پخته گو شاعر هئا، پر اعليٰ پايه جا نثر نويس به هئا. سندن تصنيفات ۾ “مسدس مسرور” عرف “هيرن جو هار”، “راڳ جي شرعي حيثيت”، مثنوي هير رانجهو”، “دشمن”، “من - مستي”، “سلطاني سهاڳ” کان علاوه “فقير واليڏنو شڪارپوري” جو ڪلام پڻ شامل آهن. پاڻ روهڙي شريف جي صوفي شاعر ۽ بزرگ حضرت بيدل سائين رحه جي فڪر جو گهرو اثر قبول ڪيائون ۽ اهوئي سبب آهي جو سندس ڪلام ۾ مرشد جي ناصحانه ڪلام جي جهلڪ نظر اچي ٿي. شڪارپور شهر ۽ ماحول جي عڪاسي هيٺين ريت نظم ڪئي اٿن.

عجب ماڻهو اڄوڪي ٽاڻي رهن - ڪرن ٿا شڪارپور ۾،
مزي سان پنهنجي ڪمين وهاڻي اچن - وڃن ٿا شڪارپور ۾.
لچا لفنگا اڇن وڳن سان، وڏا وڏيرا وڏن پڳن ۾،
مزور واندا گهٽين دڳن سان گهمن - ڦرن ٿا شڪارپور ۾.
چڱي مٺي جا ٻه - چار نوڪر، ڏُڪر جي جن کي لڳي نه ٺوڪر،
ٻيا سڪولي غريب ڇوڪر نچن - ڪڏن ٿا شڪارپور ۾.
ملي نه لهڻو رهيل ڪمايل سدا سڃن جا سوين ستايل،
ٻيا گهڻا مون جيان دکايل مرن - جيئن ٿا شڪارپور ۾.
گهڻائي ڪال و نچال وارا گهڻائي خارج خصال وارا،
تڏهن به خاصي خيال وارا اُٿن - ويهن ٿا شڪارپور ۾.
ڏسي هي حالت ڏڪي وڃان ڪجهه مگر نه دل جو ڀرم ڀڃان ڪجهه،
گهڻا ويا گهر ڊهي اڃان ڪجهه ڪِرن - ڊهن ٿا شڪارپور ۾.
وڌيڪ “بدوي” نه ڪر حڪايت اها حڪايت چون شڪايت،
گهڻائي اهڙا ذليل عادت هڻن - کڻن ٿا شڪارپور ۾.

پروفيسر شيوارام ڦيرواڻي

پروفيسر شيوارام نرسنگهداس ڦيرواڻي جو جنم سنه 1867ع ڌاري شڪارپور ۾ ٿيو (1950ع ۾ ديهانت ڪيائون) . سن 1912ع کان 1924ع تائين بمبئي يونيورسٽي ۾ پروفيسر جي عهدي تي فائز رهيو. پوءِ اباڻي شهر شڪارپور جي اُڪير کنيس ته اچي ميونسپالٽي جي مختلف عهدن تي ڪم به ڪندو رهيو ته ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جي تعليم کي زور وٺائڻ لاءِ “پرائمري سڪول بورڊ ميونسپالٽي شڪارپور” نالي هڪ ڪاميٽي جوڙي ان جي صدارت سنڀاريندي تعليم جي واڌاري لاءِ به پاڻ پتوڙيندو رهيو. وڇوڙي جو واءُ گهليو ته پنهنجي اَباڻن ڪکن کي ڇڏي پرڏيهه اَسيو. تحقيق جي عملي ميدان ۾ سندس ليک جيڪي ماهوار اخبار تعليم حيدرآباد، ماهوار سنڌو شڪارپور، روزانه قرباني شڪارپور ۽ روزانه سوراج شڪارپور ۾ وقت بوقت ڇپبا رهيا. جيڪي اڄ به اسان جي رهنمائي ڪن ٿا. شڪارپور جي تعريف ۾ سندس چيل/ڇپيل انگريزي نظم ترجمي سان پيش ڪجي ٿي:

One a forest, a happy hunting ground,
And next warring weaver’s village,
How Timour invited Hindu settlers,
How trade selected you its own,
The passage point for Afghan goods & North – East India,
Shikarpur, Thou hast witnessed the Daud potras
Afghan, Mirs and now the English.
Forest once, and than Fertiled town,
Quaint relies of whose mud walls still remain
Your merchants rooted Bazzar continues on
By your camel Station, Railway Station springs,
and the modern genii of light have sought their power abide,
The soldiers camp, now civic town becomes,
Towards station and Shahi garden growing?
When will thou organize for peaceful progress,
Helping every citizen,
To Health and Education;
Employment and Recreation;
Justice and conservation.
ترجمو
ڪنهن ٽاڻي هو گهاٽو ٻيلو مَارِين لئه ميدان،
ڪورين اُتڙي ڳوٺ ٻڌائي عام ڪيو اعلان.
ڪنهن هندن کي دعوت ڏيئي همتايو تيمور،
جنهن پنهنجو واپار وڌايو وريا نه پٺتي مُور،
اُتر - اوڀر هندستان ۽ افغانن جو لنگهه،
واپارين لئه مُک دروازو، سوکو سولو لنگهه،
شڪارپور ٿيو ساکي پنهنجي باني دوائودپوٽن جو،
افغانن جي راڄ پڄاڻان ميرن ۽ انگريزن جو.
ٻيلي مان ٿيو شهر سونهارو ڏيهان - ڏيهه مشهور،
هرڪو پنهنجي ڪرت ۾ پورو گد - گد ۽ مسرور.
جهونيون پراڻيون گنب جون ڀتيون ۽ ڦٽل آثار،
اُهڃاڻن ۾ ڏيکارن ٿا اڳين جا جنسار.
واپارين جي دم سان جاري، ساري ڍڪ بازار،
قافلي قلعي ۽ اسٽيشن جو ٿيو آ ناماچار،
برقي جوت جو جنُ ٿيو ظاهر، هر ڪنهن گهر ۾ جيئن،
سڄي ڇانوڻي روپ وٺي وئي نئين شهر جو تيئن.
اسٽيشن جي حد کان شاهي باغ جي حدن تائين،
انسانن جي واڌ سان گڏجي آنند رهندو سائين؟
هر شهريءَ جي هٿ ونڊ سان ٿئي گهر - گهر جيڪر صاف،
عام ٿئي تعليم، هنر ۽ ڄاڻ سان گڏ انصاف.
تفريح سان گڏ ملي تحفظ سڀ ماڻن آرام،
پورهي جي واڌاري سان گڏ ناڻو ٿئي پڻ عام.
هر دک دور ڪبو شهرين جو تڏهن ته ٿيندو سُک،
شهر اسان جو ڏيهه سڄي ۾ ليکيو ويندو مُک.
مترجم : “نقش” ناياب منگي

شڪارپور شاعرن جي نظر ۾

شڪارپور جي علمي-ادبي تاريخ جي اڀياس مان اها پروڙ پوي ٿي ته هتان جا عالم، اديب، شاعر ۽ مفڪر پنهنجي علمي قابليت سبب نه رڳو سنڌ ۾ مشهور ٿيا، پر سندن شهرت ڏيهه جون سرحدون اورانگهي، پرڏيهه تي به ڇائنجي ويئي. هتان جا اديب ۽ انشاء پرداز پنهنجي منفرد اسلوب ۽ رنگين تحريرن سبب هر دؤر ۾ تاريخ جي صفحن جي زينت رهيا آهن. ۽ انهن جي اعتراف ۾ سموري سنڌ جي ادبي اتهاس ۾ سندن ذڪر جابجا موجود آهي. انهن اديبن ۽ انشاء پردازن سان گڏ شاعرن به پنهنجي علمي-ادبي حيثيت مڃائي، ادبي تاريخ ۽ تذڪرن ۾ پنهنجي منفرد مقام حاصل ڪيو آهي. هتان جي شاعرن پنهنجي ڪلام ۾ نه رڳو فڪري اپٽار ۽ پالوٽ ڪئي آهي پر فني پختگي ۽ ڄاڻ جا به روشن منارا رهيا آهن، شعر جي حوالي سان نه رڳو علم عروض تي قدرت رکندڙ هئا، بلڪه تمثيلن، تشبيهن ۽ استعارن سان گڏ صنعتن جي استعمال تي به قادر هئا. جن شاعرن صنعتن جي استعمال تي عبور حاصل ڪيو، تن ٻين صنعتن سان گڏ “صنعت اسماء” * کي به اپنائيندي، هڪ طرف پنهنجي ڄاڻ جو ثبوت ڏنو ته ٻئي طرف “شهر شڪارپور” جي واکاڻ ۾ قصيده گوئي ڪري پنهنجي شهر جو حق ادا ڪيو. اهڙن شڪارپوري شاعرن کان سواءِ ٻاهرين شاعرن به هن شهر جي مشاهدي کان متاثر ٿي نه رڳو محفلن ۽ مجلسن ۾ ان جي واکاڻ ڪئي آهي، پر علمي-ادبي دفترن ۾ به پنهنجا چٽا-پٽا ثبوت ڇڏي پنهنجي خوش فڪري ۽ سخن سنجي کي زنده جاويد بنائي ڇڏيو آهي.
سخن جي اهڙي سرمائي کي يڪجاءِ ڪرڻ لاءِ مون جڏهن عملي طور جاکوڙ ڪئي، تڏهن هڪ اهڙو شعر ٻڌم جنهن جي خالق جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ وڏا وس ڪيم، پر ڪو پرو نه پيو. شعر جي سٽاءَ تي غور ڪرڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته اهو ڪن اڳاٽن ايامن کان مشهور شعر، گهڻو ڪهنو ۽ ڪسابن جو چيل آهي، جنهن کي سنڌ پرڳڻي جي مشهور استاد ۽ جاگرافيدان “بگي مل – تلسيداس سنجانسنگاڻي” هيٺين ريت پنهنجي تصنيف “سنڌ جي تعلقه وار جاگرافي” ۾ آڻي نصاب ۾ شامل ڪري ڇڏيو: (1)
“لـکيءَ لـک اُپــايـا، هـزاريءَ هـنيا، هـاٿي جي همت سان خانپوريءَ کنيا،
ڪرن در ڪوڙو ٿيو، واڳڻو وريو، سوي در سائو ٿيو، نوشهرو نئون.”
مٿين شعر ۾ گمنام شاعر شڪارپور جي اٺن ئي دروازن جا نالا سمايا آهن. سندس امر تخليق کان پوءِ انهن شاعرن جو اختصار سان ذڪر ڪجي ٿو، جن شڪارپور شهر جي نظم ۾ واکاڻ ڪئي آهي:

شڪارپور ۾ هڪ آڳاٽو فارسي ڪتبو

شڪارپور شهر جي مختلف تاريخي گوشن تي تحقيق ۽ ترتيب جي سلسلي ۾ هن شهر جي باني دائودپوٽن جي دؤر کانپوءِ هڪ طويل دؤر افغانن جو دور (1747 – 1824ع) هو، جو ستهتر سالن جي عرصي تي محيط هو. انهيءَ عرصي ۾ افغانن پاران وقت بوقت چوٽيهه گورنر مقرر ٿيا، جن شڪارپور ۾ حڪومتي پاليسين کي قائم رکندي راڄ پئي ڪيو، انهن گورنرن هتي نواب پئي مقرر پئي ڪيا، جي سندن انتظام ۾ مددگار هوندا هئا.
افغانن جي حڪومت جي تاريخ انتظامي ڍانچي، واقعن، تعلقات ۽ تعميرات جي مطالعي تي تحقيق جو ڪم هلندڙ آهي. ان تحقيقي مطالعي جو هڪ اهم موضوع افغانن جي دؤر ۾ ڪتبه نصبي پڻ آهي. مذڪوره عنوان تي تحقيق دوران جيڪي ڪتبه مطالعي هيٺ آيا آهن، انهن ۾ هڪ اهم فارسي ڪتبو “نواب ابراهيم خان نورزئي مسجد” جي ايوان جي اوڀارين ديوار ۾ کتل آهي، اهو ڪتبو 1176 هه مطابق 63-1762ع جو آهي، جو افغاني حڪومت جي تيرهين سال جو هڪ يادگار آهي. ڇهن سٽن جي عبارت تي مشتمل هن ڪتبي کي اڄ ٻه سؤ ايڪيتالهه سال گذري چڪا آهن. ان طويل عرصي ۾ ڪتبو سلامت رهي ڪونه سگهيو آهي، ڇاڪاڻ جو ڪافي عرصو مسجد ۾ صوم و صلوات جو سلسلو منقطع رهيو. جنهن ڪري ان جي ڪچين ديوارن کي ڪافي نقصان رسيو. ڪتبو جنهن ديوار ۾ نصب ٿيل آهي، تنهن جي مکيه دروازي مٿان هئڻ ڪري ان جي ڊاٽ ٽٽي پوڻ سبب ڪتبي جا ڪجهه حصا ٽٽي ڪري پيا، جن تي ڪو توجهه نه هئڻ سبب اهي گم ٿي ويا. اهڙيءَ طرح ڪتبي جي پهرين ٻن سٽن ۽ آخري يعنيٰ ڇهن سٽ جا حصا ٽٽڻ سبب اهي سٽون اڌوريون رهجي ويون آهن. ڪتبي جي عبارت هيئن نظر اچي ٿي:
“يور آن دستور ...... غفار خان
مسجد جامع بناکرد ...... مومنان
من مني بيتا بهر او ايزدي کريم ميکند قصه بنا نيڪ و موضيتيج
درجنان سال تاريخ بناءَ او بگفتاهاتم
باني مسجد بين نواب ابراهم خان يا رب اين نواب را
...... ڪامياب بحث ياور عمر افزون بر عدالت جاودان. 1176 هه.”
ترجمو: “اهو دستور ..... غفار خان جنهن جامع مسجد جوڙائي مؤمنن واسطي جنهن شخص هيءُ الله جو گهر جوڙايو تنهن تي رب ڪريم راضي ٿئي ۽ سندس جاءِ جنت ۾ جوڙي.
ٻڌم تاريخ غيبي هن مسجد جي جوڙڻ جي هيئن آهي معمار ابراهيم خان نواب بختاور جيئن خداوندا بلند ڪر ڀاڳ ۽ عمر درازي ڏي. هجي دائم عدالت ۽ سندس انصاف قائم تيئن. ”
ڪتبي مان ظاهر ٿئي ٿو ته مذڪوره مسجد جو باني نواب ابراهيم خان هو. نواب ابراهيم خان شايد احمد شاهه ابدالي جي دؤر ۾ مقرر ڪيل گورنرن بوغرا خان نورزئي ۽ رحمان خان نورزئي جن جي ڏينهن ۾ شڪارپور ۾ نوابي جي منصب تي فائز هو. افغانن جي دؤر جي تعميرات ۾ شايد هيءَ اولين مسجد آهي، جا نواب ابراهيم خان جوڙائي، ان ئي مسجد جي اردگرد هڪ ٻي مسجد به انهيءَ دؤر جو يادگار آهي. جنهن جي تعمير جو اشارو پروفيسر لطف الله بدوي پنهنجي مقالي “شاهه شجاع الملڪ” قسط: 1 جي حوالي ۾ نواب مدد خان جي ذڪر ۾ آڻي ٿو: “نواب مدد خان پوپلزئي جو خاندان گهڻو اڳي شڪارپور ۾ اچي رهيو هو. نواب موصوف، نهايت سخي طبيعت جو ماڻهو هو. عوام کيس سخي مدد خان به ڪري سڏيندو هو. سندس تعمير ٿيل مسجد، شڪارپور جي نئين مارڪيٽ ڀرسان موجود آهي. نهايت نيڪ ۽ سنجيده شخص هو. هو افغانن جي حڪومت کان پوءِ به گهڻو وقت جيئرو رهيو. انگريزي حڪومت کيس پٽيداري جو حصو ڏيندي رهي. سندس انتقال 1856ع ڌاري ٿيو.” (ٽماهي مهراڻ / 1968ع : ص – 202)
نواب مدد خان پوپلزئي، شاهه شجاع الملڪ جي دؤر (1803ع – 1801ع) ۾ شڪارپور جو گورنر رهيو ۽ رڳو هڪ سال اهو منصب ماڻيائين. هي شڪارپور تي افغانن جي حڪومت جي ڇاونجاهه ورهين گذرڻ کانپوءِ گورنر رهيو. مٿين حوالي مان ظاهر ٿئي ٿو ته نواب مدد خان جو نواب ابراهيم خان جي مسجد جي تعمير سان ڪوبه تعلق ڪونه هو.
نواب ابراهيم خان جي مسجد جي طرز تعمير ان وقت جي تعمير موجب پڪين ۽ ڪچين سرن ۽ مٽيءَ سان ٿيل آهي، البته ان جي محراب تي نيري رنگ جي ڪاشي ڪتب آندل آهي. مسجد مٿان وڏو قبو پڻ اڃان تائين موجود آهي. هن شاندار مسجد جي تعمير مان ڏسجي ٿو ته اتي هڪ ئي وقت ۾ ٻه سؤ ماڻهو نماز ادا ڪري سگهندا هئا. مسجد جي اڱڻ جي اوڀارين پاسي واري جڳهه مٿان پڻ رهائش جو بندوبست ٿيل هو. هن مسجد جي پيڙهه جو سن هسٽري آف ايلينيشنز جلد 2، موجب 1174 هه 1760ع معلوم ٿئي ٿو. مسجد جو سٽي سروي نمبر 20+5 ۽ پکيڙ 4-233 آهي. جڏهن ته حجره جو سٽي سروي نمبر 21+5 ۽ پکيڙ 1-51 پڻ آهي. مذڪوره ڪتاب ۾ وڌيڪ ڄاڻايل آهي ته:
No: 23. “ Mulla Allah Baksh”
This Mulla enjoyed certain grain assignments which were commuted in 1853 into a cash allowance of Rs.54 annually. The assignment had been made for the care of the mosque of Nawab Ibrahim khan Nurzai , and dated fromA.H 1174 (A.D 1760). Mr Frere through the grant came under section VII of the Amended Rules of 1842, and was entitled to a permanent confirmation (No.99) dated 12th March 1855, to Government) which was accordingly sanctioned by Bombay Government Resulation No. 1755, dated 28th April 1855, and at the final settlement.
ترجمو:
“ملا الله بخش کان اناج ڏيڻ جون سهولتون واپس وٺي، کيس سن 1853ع کان هر سال 54 روپيا مالي مدد ڏيڻ هيٺ آئي. اهو معاوضو کيس نواب ابراهيم خان نورزئي مسجد جي سنڀال لاءِ ادا ڪيو وڃي ٿو. جنهن جي پيڙهه 1174 هه – 1760 ۾ پئي. مالي امداد جي بحالي لاءِ مسٽر فريئر پنهنجي راءِ ڏيندي سرڪار ڏانهن لکي ٿو ته اها امداد 1842ع ۾ ترميم ٿيل ڀاڱي 7- جي قاعدي پٽاندڙ آهي. جيڪا هميشه لاءِ بحال رکي وڃي. سرڪار ڏانهن ليٽر نمبر 99 بتاريخ: 12 مارچ 1855ع تحت لکيو ويو ته اها مالي امداد جاري رکي وڃي جيڪا بمبئي سرڪار جي ٺهراءَ نمبر 1755 بتاريخ 28 اپريل 1855ع ۾ منظور ٿيل آهي.
معلوم ٿئي ٿو ته افغانن جي دؤر کان پوءِ انگريزن جي دؤر ۾ پڻ سرڪاري طور تي هن مسجد جي سنڀال طرف توجهه ڏنو ويو. اها سنڀال ڪيترو عرصو رهي؟ ملا الله بخش جي حياتي تائين يا ان کان پوءِ به شاهدي نه ٿي ملي. اندازو اهو ئي آهي ته ملا جي انتقال کانپوءِ مسجد جي سنڀال نه ٿيڻ سبب اها ويران ٿي ويئي. گهڻو عرصو گذرڻ کانپوءِ تازو ڪنهن خدا جي نيڪ ٻانهي ان جي وري مرمت ڪرائي، مسجد آباد ڪرائي آهي. انهيءَ مرد مجاهد ئي مذڪوره ڪتبي جي باقي حصن کي ساڳي جاءِ تي محفوظ ڪرايو آهي. جزاڪ الله.

شڪارپور بابت تاريخي ياداشت

سنڌي ميرن جي قبضي کان اڳ

شڪارپور شهر جي تاريخ تي تحقيق سان لاڳاپو رکندي، ڇاپي مواد ۽ ماخذن تان استفادو حاصل ڪرڻ جي سلسلي ۾ جيڪا اهميت انگريزن جي ڪتابن ۽ رپورٽن کي حاصل آهي، سا ڪنهن مواد ٻئي کي نه آهي. ڇاڪاڻ ته انگريزن جو مواد ڏيهي ڇاپي مواد جي ڀيٽ ۾ شڪارپور جي تاريخ جي ترتيب جو بنيادي ماخذ جي حيثيت رکي ٿو. اها تحقيق يا تجزيو شڪارپور جي بنياد جي ٻن صدين کان پوءِ جو آهي.
ڪئپٽن ايف ـ جي گولڊ سمڊ ۽ ٽي پوسٽن جي تحريرن کي ڏسندي کين انهيءَ خيال کان جس ڏيڻو پوي ٿو ته هو پنهنجي لکتن ۾ ڪي روايتون يا حقيقتون قلمبند ڪري اسان کي تحقيق جي عملي کيتر ۾ وک وجھڻ لاءِ آمادگي ۽ اتساهه ڏين ٿيون.
منهنجي آڏو سنڌ جي ٻين شهرن جي معلومات کان علاوه شڪارپور جي ڄاڻ لاءِ جيڪا اهميت ايف ـ جي گولڊ سمڊ جي “شڪارپور بابت تاريخي ياداشت” يا “تزڪ شڪارپور” An Historical memories on Shikarpur – 1855 جي آهي، سا ٻين کان وڌيڪ آهي. مون کان علاوه جن به تحقيق جي حوالي سان شڪارپور تي قدم جي سام ۾ ساهه کنيو آهي، تن پڻ اهو مواد بنيادي ماخذ طور ڪتب آندو آهي. مٿيون مواد بمبئي گورنمينٽ جي دفتري دستاويز مان چونڊيل رپورٽ نمبر سترهين جي عنوان هيٺ آهي. مان ڪيتري عرصي کان ان جي اهميت کي مدنظر رکي اهو ارادو ڪيو هو ته ان جو سنڌي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪري عموماً سنڌ واسين ۽ خصوصاً شڪارپور واسين جي خدمت ۾ پيش ڪريان. هينئر جيئن ئي فرصت ملي، تيئن ئي انهيءَ جو ترجمو ڪري پيش ڪري رهيو آهيان. ان کان اڳ مون پنهنجي مقالي “شڪارپور جي صوبائي ۽ ضلعي حيثيت” “شڪارپور صدين کان” (شڪارپور ڊسٽرڪٽ هسٽاريڪل سوسائٽي ـ 1988ع) ۾ ان رپورٽ مان گورنرن وارو مواد پيش ڪيو آهي.
نقش ناياب منگي
جاگرافيائي لحاظ کان شڪارپور کي اوڀر جي ڏيهي شهرن ۾ منفرد، ممتاز ۽ نمايان حيثيت حاصل آهي. شڪارپور کي جيڪڏهن اها انفرادي حيثيت حاصل نه هجي ها ته هوند واپاري ۽ سياسي ساک ۾ ان کي اهو اُوچو مقام حاصل ٿي نه سگھي ها، ۽ نه وري ٻاهريان واپاري، سياستدان ۽ سفارتڪار ئي هن خطي ڏانهن متوجه ٿي سگھن ها. اها ڳالهـ به ڪنهن خاص اهميت کان عاري نه آهي ته افغانستان ۽ قلات اُهي ٻه ملڪ آهن، جن جي وچـ۾ حد بندي ظاهر ڪرڻ لاءِ نه ڪو جھنگلو ڏنل آهي ۽ نه ڪو لوڙهو. مگر انهن ٻنهي ملڪن کي رڳو هڪ ليڪ ئي هڪ ٻئي کان الڳ ڪري ٿي، حالانڪ ٻنهي ملڪن ۾ هڪ ئي قوم جا ماڻهو رهن ٿا. انهن ٻنهي ملڪن جو مکيه دروازو ئي شڪارپور آهي. افغانن ۾ ڪيتريون ئي خوبيون ۽ خاصيتون يورپين واريون موجود آهن، جيڪي هڪ ڊيڪن جي رهواسي انگريز کي پهرين نظر ۾ ئي متاثر ڪنديون آهن. اُتي رهندڙ بروهي ۽ ٽاڪرو بلوچ به پنهنجي پاڙيسرين کان ڪنهن پر به مختلف ۽ منفرد ڪين آهن. شڪارپور جي حيثيت اُنهيءَ عاليشان، اولين ۽ وڏي دروازي واري آهي، جيڪو سنڌ يا هند جي ٻن ڀاڱن ڏانهن کلي ٿو. بنيادي هندن ۽ مسلمانن جي رهڻي ـ ڪهڻي، لٽي ـ ڪپڙي ۽ لباس ۾ هڪجھڙائي نرتون نروار آهي. مسلمانن جي جوڌن جوانن ۽ مانجھي مٿيرن هندستان تي ڪيترا ئي ڀيرا حملا ڪيا، ۽ پنهنجي هم خيالن ۽ هم مذهبن کي اتي آباد ڪرڻ ۾ وسان ڪين گھٽايو، نه رڳو ايترو پر، اُهي اسلام جي روشني به پکيڙيندا رهيا. اڃان به باهه ۽ ترار جي وسيلي پنهنجا مقصد ماڻيندي سوڀارا ٿيندا رهيا، تنهن هوندي به رنگ به رنگي ٽڪاڻا جن ۾ هندو پوڄا پاٺ ڪندا آهن، سي اڄ به ماڳين موجود آهن، جتي گرنٿ ۽ ويدن جا پرستار ۽ ڀڳت هزارن جي تعداد ۾ خشڪ وارياسن ميدانن ۾ آباد آهن ۽ ڪئين انهن مندرن ۾ مستقل طور تي رهن ٿا.ٽڪاڻن ۽ مندرن ۾ رکيل بت رڳو گمراهن کي نه ٿا ڀانءِ پون، پر اهي پوري هندو قوم جي ڌرمي علامت ۽ سڃاڻپ آهن. سنسڪرتي ديومالا جو وڏو ڀاڱو هڪ سندر ۽ شاندار مندر آهي، جيڪو هندستان جي دل ۾ صدين کان امر ٿي رهيو آهي. ان مان اهو انومان ڪڍي سگھجي ٿو ته دندو ڌرم شڪارپور جي اولهندي ڏي پري پري تائين وڌندو رهيو آهي. اسين مٿي ڏنل دليل ۾ اهو ڄاڻائي چڪا آهيون ته هندو مسلم رهڻي ڪهڻي ۽ لباس ۾ هڪجھڙائي ڏٺي ويئي آهي. مسلمانن ۾ ايمان آڻڻ کان پوءِ به اهڙيون ڪيتريون ريتون رسمون اڃان تائين موجود آهن، جيڪي هندن ۾ ڪسابن کان هلنديون پيون اچن. ان جو ڪارڻ ائين نه آهي ته اها قدامت پرستي آهي، پر ترقي پسندي آهي.
آنجھاني سراليگزينڊربرنس، شڪارپور جي اڏجڻ جو سال 1026 هجري لکيو آهي، جيڪو عيسوي سن مطابق 1617ع ٿئي ٿو. لکيدر جي ٻاهرين پاسي حاجي فقيرالله علوي مرحوم جي مسجد جي چوڌاري پوسل ۽ گپ ۾ ڏيڏرن جي گھڻائي کي ڏسندي، هڪ فارسي لفظ ” غوڪ “ مان ماده تاريخ ڪڍي ويئي آهي.( فارسي زبان ۾ ڏيڏر کي غوڪ چئبو آهي ) جنهن جو تعداد ابجد موجب هن ريت آهي غ -1000، و-6، ڪ-20 ڪل ٽوٽل 1026. انوقت هن علائقي جا مالڪ دائودپوٽا هئا، جنهن جي متعلق معلومات ملي ٿي ته اهي هاڻي رياست بهاولپور جا حڪمران آهن. ان دور ۾ سنڌ جو علائقو جن قومن جي اثر هيٺ هيو، تن جي جائزي وٺڻ سان گھڻو لاڀ حاصل ٿيندو.
شهنشاهه اڪبر ان وقت پنهنجي حڪمرائيءَ جا سونهري ايڪونجھاهه سال پورا ڪيا هئا ته سندس جانشين جهانگير ٿيو، جيڪو اڪبر جي ڀيٽ ۾ ايتري مقبوليت رکندڙ ڪين هو. جڏهن ته هو نفس پرست ۽ عياش ليکبو هو. ان دؤر ۾مغل سلطنت ڪاميابي ۽ ڪامرانيءَ جي چوٽ تي پهتل هئي. مرحوم شهنشاهه اڪبر جون فتحون ۽ انتظامي ڪارڪردگيون سنڌ تي پوريءَ طرح اثرانداز ٿيل هيون. هن ٻارهن پنڌرهن صوبن جي وسيع سلطنت قائم ڪئي هئي، جنهن مان ٺٽو ۽ ملتان درياهه جي ٻنهي ڪپن تي پنجاب کان وٺي سمنڊ تائين ويڪرا رستا هيا. هن صوبن کي سرڪارن ۾، ۽ سرڪارن کي محالن ۾ ورهايو. ننڍن علائقن جي ڍل وصول ڪرڻ لاءِ نه رڳو ڌيان ڌريو ويندو هيو، پر خاص احتياط ڪيو ويندو هو. آئين اڪبري جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ جي مٿين ڀاڱي يا اترئين حصي جي صوبن يا پرڳڻن ۾ دفاع جي خيال سان وڏا وڏا لشڪر مقرر ٿيل هئا، ۽ زمين جي ورهاست ايڪڙن ۽ جريبن جي حساب سان ڪئي ويندي هئي. حقيقت اها آهي ته اڪبر واقعي هڪ عظيم حڪمران هو. سندس حڪومت شان شوڪت سان گڏ رعيت لاءِ فائديمند پڻ هئي. ڇا اها ڳالهه عجيب ۽ اچرج ۾ وجھندڙ ناهي ته رعايا حڪومت مان ايتري ته خوش هئي جو پنهنجي شهنشاهه جي شان ۾ ساراهه ۽ تعريف جا ڍڪ ڀريندي ان تان سر صدقو ڪرڻ لاءِ به تيار هئي.
انهيءَ ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته اڪبر بادشاهه جي دؤر ۾بهاولپور علائقو ملتان پرڳڻي ۾ شامل هو ۽ بهاولپور کي به اهائي حيثيت حاصل هئي جيڪا شڪارپور کي حاصل هئي. هيملٽن چواڻي ته اها بلڪل صحيح حقيقت آهي ته دائودپوٽا پنهنجي اباڻي ملڪ ۾ ئي هڪ پاسي کان لڏي ٻئي پاسي وڃي ويٺا. اُهي پنهنجي علائقي يا پرڳڻي کان ٻاهر نه نڪتا، رڳو شڪارپور کان لڏي بهاولپور وڃي ويٺا.
ايران ۾ شهنشاهه شاه عباس به پنهنجي نالي چڙهيو هو، جيڪو جهانگير کان به ٻه هٿ مٿي هو، جيترو ڏاهو ۽ مهم جوهو اوترو ئي ظالم جابر هو. سدائين پنهنجي سلطنت ۾ واڌاري جون رٿائون ڪندو هو. پاڻ لشڪر ڪشيءَ جو به نهايت ڪوڏيو هو. شڪارپور جي قائم ٿيڻ سان ئي هو پنهنجي سرحد کان سنڌ ڏانهن گھڻو وڌي آيو هو، ڇاڪاڻ ته کيس قنڌار جي قلعي تي قبضي ڪرڻ جو وڏو جنون هو.ڪجھه سالن کانپوءِ هڪ افغاني شهنشاهه انتقامي طور تي ايراني مسند تي ڪاروائي ڪئي. انهن ڏينهن ۾ انگريز اوڀر وارن ملڪن ڏانهن هيڏانهن هوڏانهن ڦرندا رهيا، ۽ سرڪشيءَ جو ڪو به موقعو هٿئون نه وڃائيندا هئا. اهڙن سرڪشن ۾ هاڪن، رو ۽ شرلي برطانوي راڄ جا پهريان مکيه نمائندا هئا.، جن جا نالا وساري نه ٿا سگھجن.
برطانيه ان اوقت پنهنجا احڪام جاري ڪيا جنهن وقت هندستان ۾ ان جو جھنڊو پوري طرح کوڙجي ويو هو اهڙيءَ طرح ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ پنهنجي ڏاهپ ۽ محنت سان مضبوط ۽ مستحڪم حڪومت جو بنياد وڌو. ڪمپنيءَ جي واپارين جو مقصد۽ منشور هي هيو ته انگريز بادشاهه جي مفاد ۾ بااختيار حيثيت سان ڪم ڪري رهيا آهن. اها ڪمپني دراصل انگريز بادشاهه جي محالات جي ماتحت هڪ هيٺيائين خدمتگار جماعت هئي، جنهن هڪ اهم ۽ اعلى رٿا تي اهم ڪم شروع ڪيو هو،جنهن جي نتيجي ۾ اڍائي سوَ سالن جو طويل عرصي وارو شان شوڪت ۽ مضبوط اقتدار ماڻيو هو. ان ڏس ۾ ته ڪو بهادر ۽ دلير پيغمبر ئي هن تيز رفتار ترقيءَ جي ڪا حد مقرر ڪري ٿي سگھيو! سن 1600ع ۾ لنڊن جا واپاري مهاراڻي ايلزبيٿ جي حڪمرانيءَ هيٺ شاهي فرمان وسيلي منڊليCorporation جي درجي تي رسيا. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو هندستان توڙي ان جي آسپاس وارن ملڪن ۾ جديد دؤر جي شروعات ٿي. اها ڳالهه پڻ قابل ذڪر آهي ته سترهين صديءَ جا شروعاتي چند سال اوڀر ۽ اولهه وارن ملڪن جي وڏن ۽ شريف ماڻهن ۽ حڪمرانن لاءِ نهايت ئي ڪٺن، خطرناڪ ۽ مهلڪ هئا. برطانيه جي مهاراڻي 1603ع ۾ فوت ٿي. اڪبر اعظم سن 1605ع فرانس جو مرد مجاهد هينري چوٿون سن 1610ع ۽ ايران جو فرمانروا عباس اعظم 1629ع ڌاري وفات ڪري ويا.
اڪبراعظم جي وفات کان نادر شاهه جي اچڻ تائين، هڪ صديءَ کان به وڌيڪ عرصو اهڙو گذريو جو سنڌ کي مورڳو نظرانداز ڪري تاريخ شاهي ۾ وساريو ويو ۽ مخصوص ڏيهي مؤرخن کان تاريخ طاهري، بيگلورنامه ۽ تاريخ معصومي جھڙيون تاريخون تحرير ڪرائي انهيءَ خاص مدي جو نالي ماتر پورائو ڪيو ويو. تحفة الڪرام ناقص ته ڪين آهي، پر مفصل به نه آهي ان مان ڪوبه اهڙو تفصيل نٿو ملي جو انهيءَ تاريخي خال کي خاطرخواه حد تائين تاريخ جي تسلسل سان ملائي، تنهن هوندي به هن صديءَ تي وڏي تحقيق ۽ قابلِ ذڪر تصنيف آهي،توڙي جو مشرقي ادب ۾ هن کي اهم نه ٿو سمجھيو وڃي. اسان صحيح مواد جي اڻاٺ کي آڏو رکندي ۽ وسائل نه هوندي ان مان استفادو حاصل ڪريون ٿا.
مٿي ذڪر ڪيل عرصي دوران دائودپوٽن شڪارپور جو بنياد وڌو. ٺٽو انهيءَ دور ۾ ارغونن ۽ ترخانن جي وارثن جي تسلط هيٺ ئي رهيو هوندو. ترخانن مان مرزا غازي بيگ سن 1612ع ڌاري قنڌار ۾ فوت ٿيو ۽ مرڻ پڄاڻا هڪ وسيع ۽ اهم سلطنت ڇڏي ويو، جيڪا هڪ نه، پر ڪيترن ئي ناڪارا شهزادن لاءِ ڪافي ٿئي ها. مغل سلطنت جي ماتحت جيڪي علائقا سنڌ ۾ هيا، ان تي اثرانداز ٿيندا هئا، سي رڳو بکر ۽ سيوي (سبي) هئا، جن ۾ گورنر راڄ ڪندا هيا، جيڪي شهزور ۽ دهليءَ جي پياري ۽ محبوب نامور مرزا جي ڀيٽ ۾ ڪا خاص اهميت رکندڙ ڪين هئا.
ٺٽي ۾خسرو ۽ هندو خان جي وچـ۾ سخت مقابلو رهندو هو، خسرو، چنگيز جي اولاد مان هو ۽ هندو خان هڪ بت پرست قوم جي سردار جو نياڻو هو. اهي ٻئي غازي خان جي غيرحاضريءَ ۾ وقتاً فوقتاً قنڌار حڪمراني ڪندا هئا. هندوخان (شايد عبدالعلي ترخان) ٿورڙي عرصي لاءِ قنڌار تي راڄ ڪري فوت ٿي ويو، جڏهن شهنشاهه جهانگير پنهنجي مصلحت انديشي تي عمل ڪندي گاديءَ جي هنڌ کان ڏورانهن علائقن ۾ نائب مقرر ڪيا ته سندس موروثي وائسراءِ جي عمل دخل ڪري سنڌ ۽ ان جي ڀر وارن ٻين علائقن جي ترقي رڪجي وئي. اهوئي عرصو اسان کي پنهنجي مقصد ۽ موضوع لاءِ گھربل آهي، جيڪو جوڙ جڪ ۽ طريقه ڪار جو نقطه آغاز آهي. نون شاهي ڪامورن مان ڪنهن به بهادرخان جي رٿائن ۾ڪابه دخل اندازي يا هٿ چراند نه ڪئي. شهامت علي چواڻي ته جنهن بهادرخان کي پنهنجو مٽ پاڻ ۽ بي بدل حڪمران قرار ڏنو ويو، تنهن اتر سنڌ اندرهڪ نئين گاديءَ جو بنياد رکيو. اها ڳالهه سمجھه ۾ اچي ٿي ته شڪارپور جي سرزمين يا ماڳ ان وقت رياستن ۽ بادشاهن لاءِ ناقابلِ توجهه هيو.
تاريخ ۾ بهادرخان جي ساڳي نالي وارا ٻه فرمانروا ٿي گذريا آهن، اسان جيڪڏهن ٻي يا آخري بهادرخان جو ذڪر ڪريون ته تاريخن ۽ د‍ؤر ۾ مطابقت پيدا نه ٿي ٿئي ۽ جيڪڏهن پهرين کي اها اهميت ڏيون ٿا ته يقين سان چئي سگھون ٿا ته سن 1617ع ۾ پهريون ئي بهادرخان پنهنجي ڪٽنب يا قبيلي جو چڱو مڙس يا سردار هو.
اهو بکر پٽ هيبت هو جنهن دائودپوترا ذات کي پنهنجي ڏاڏي دائودخان جي نالي سان منسوب ڪري عام ڪيو نه ته انهن شخصيتن کي شاهي خطابن سان نوازڻ جي ڪا ضرورت آهي ۽ نه وري ان جي نسل کي حضور صلي الله عليہ وآلہِ وسلم جن جي چاچي سان ملائڻ جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي، جيئن انهن جي خاندان جي شجرن ۾ ڏيکاريل آهي. اسان انهن جي حسب نسب جي سلسلي ۾ عوام پاران مقرر ۽ مڃيل مـؤقف کي اختيار ڪندي انهن کي بهادر ۽ شجاع کان علاوه ڪوريءَ جي حيثيت ۾ پيش ڪنداسون، جيڪي اصل کان جفا ڪشيءَ ۽ خانه بدوشيءَ واري زندگي گذاريندا رهيا.اهي هڪ وڏي علائقي ۾ جدا جدا ماڳن تي رهندا هيا. انهن مان ڪي خانپور، ڪي ترائي ۽ ڪي سنڌونديءَ جي اولهندي واري علائقي ۾ آباد هئا، جيڪي اڄڪلهه شڪارپور ۽ سکر جي نالن سان مشهور آهن، ۽ تعلقي جي حيثيت رکن ٿا.
علم تواريخ جي اصولن پٽاندر ۽ ڪن سببن ڪري اسان جي ڪتاب ۾ اها ڳالهه نه رڳو دلچسپي جي حامل آهي، پر اهم ۽ گمان غالب به آهي ته محمد جيڪو بکر جو پٽ هو ۽ فيروز جو پيءُ هيو، تنهن کي شايد ڪڏهن ڪڏهن فاضل به سڏيو ويندو هو، اهو هن خاندان جو باني هو. انکانسواءِ بلڪل اصولي طريقي سان ڏسجي ته بهادر جنهن شخص جو ذڪر ملي ٿو، تنهن جو ٻيو نالو محمد هجي. جيئن مسلمانن ۾ اڄ به اهو طريقو عام آهي ته ڏاڏي جون عمده خوبيون ڏسي پوٽي تي اهو نالو ڌريو ويندو آهي. قصو کُٽائيندي اسان کي پنهنجي مقصد ۽ موضوع لاءِ هن کي چونڊڻو پوندو.
محمد جو پٽ فيروز، شايد سندس پوٽو بهادر ۽ ڪڙم قبيلي جا ٻيا ماڻهو گھٽ وڌ ناموري ۽ نيڪ ناميءَ جا مالڪ هئا، پر بندوق استعمال ڪرڻ جو ڏانءُ، تيراندازي ۽ ترار هلائڻ جا ايڏا ته ماهر هئا جو هر اوکو ڪم سندن ڏائي هٿ جوکيڏ هو. پنهنجي ڪرت آڏاڻي ۽ هٿ جي نڙي سان سندن ڪو به لڳ لاڳاپو ڪين رهيو هو. شڪار جا ايڏا ڪوڏيا، جو جر جھنگ ۽ ڪيترا ئي شڪارگاه لتاڙي شڪار جو شوق پورو ڪندا هئا. هي علائقو جتي اڄ شڪارپور شهر اڏيل ٿو ڏسجي ، سو ڪنهن سمي گھاٽو ٻيلو ۽ تر جو مکيه جھنگ هوندو هو، انهيءَ ايراضيءَ هنن جو ڌيان پاڻ ڏانهن ڇڪايو ۽ کين سام هيٺ آندو. تر جي ڀرپاسي اتر ـ اوڀر ۾ تقريباً ڇهن ميلن جي مفاصلي تي خانپور ۽ ڏکڻ اوڀر ڏي نون ميلن تي لکي ڳوٺ آباد ۽ وسندڙ ڳوٺ هئا، جيڪي علائقي جا خاص شهر شمار ڪيا ويندا هئا. لکي کي ان وقت گاديءَ جو هنڌ سڏي سگھجي ٿو، جنهن تي مهرن جو قبضو هو. ان ڏس ۾ مرزا عطا محمد جي حوالي سان ڄاڻايل آهي ته مهر، بولان خان جي هٿ هيٺ هيا، جيڪو تر ۾ طاقتور ۽ اثر رسوخ وارو مکيه زميندار هو، ۽ دائودپوترن کي نفرت جي نگاه سان ڏسندو هو، پر دائودپوترا به خبرداريءَ ۽ هوشياريءَ سان جھنگ جي نام نهاد مالڪن تي ڪڙي نظر رکندا پئي آيا، ۽ کين ختم ڪرڻ جو پڪو پهه ڪيو هئائون. آخرڪار مهرن هڪ نادري حڪم تحت انهن کي شڪار کيڏڻ کان روڪيو.
اهو بيجا نه ٿيندو ته اسان مهرن جي پيڙيهيءَ جو پار پتو لڳائڻ جي ڪوشش ڪري کوجنا لڳايون ته انهن جو اهڙو سُکر ۽ ستابي شهر يا علائقي تي قبضو ڪيئن قائم ٿي سگھيو، ۽ لکي شهر تي انهن جي دعوى جو ڪهڙو جواز هو. اسان کي اها سڌ پوي ٿي ته اُٻاوڙو شهر، جيڪو موجوده بهاولپور جي سرحدي علائقي اڳيان قائم آهي، تنهن ۾ هن قبيلي جا ست ڀائُر رهندا هئا، انهن مان هڪڙو جيسور نالي شخص هو، جنهن پنهنجي آزاد خيالي سببان مٽن مائٽن سان گڏ رهڻ بجاءِ بکر ڏانهن هليو ويو. هڪ اندازي مطابق ان وقت سنڌ تي شاهه بيگ ارغون جي حڪومت هئي، ۽ سندس مشهور گورنر محمود بکر جي قلعي تي قابض هو ارسڪن مطابق اهو سال 1541ع هيو، چند ورهين کانپوءِ، جڏهن همايون هٿيار ڦٽا ڪرڻ جو مطالبو ڪيو، تڏهن به بکر تي محمود جي حڪمراني هئي. انهن حالتن کي مدنظر رکي يقين سان چئي سگھجي ٿو ته مهر ۽ ڏهر انهيءَ اميد تي مشڪلاتون پيدا ڪري رهيا هئي ته مستقبل جا حڪمران سندس ساڻي ٿيندا.
بلوچستان جي بلوچ قوم جي قبيلي منجھان، جتوئين درياه جي اولهه طرف بڙديڪا ۽ لاڙڪاڻي واري علائقي تي قبضو ڪري ورتو. ان علائقي ۾ لکي جو اُسرندڙ، آباد ۽ سرسبز شهر به شامل هو. اهو لکو جي نالي پٺيان ان تي نالو لکي پيو، جيئن گوسڙ نالي پٺيان گوسڙجي ۽ آدم جتوئي پٺيان آدمجي شهر منسوب آهن. جيسور درياه ٽپي وڃي انهن سان ويٺو. مهرن ۽ سندن حوارين، جيسور جي ويهڻ تي اعتراض واريو، پر مٿي ذڪر ڪيل جيسور جو درٻار ۾ هڪ واقفڪار ۽ دوست هيو،جنهن جو نالو موسى خان مهر هو جنهن جو سللطان محمود تي وڏو اثر ۽ ڌاڪو هو. هن چئين سون ماڻهن ۽ پنهنجي حڪمت عملي سان اهو وڳوڙ ختم ڪرائي ڇڏيو، جنهن جو نتيجو علائقي جي ورهاڱي ۽ جتوئين جي محڪومي جي صورت ۾ نڪتو. جيسور کي مهلاڻي کان وٺي لاڙڪاڻي تائين سنورو علائقو سوکڙيءَ طور مليو. انهيءَ انعام سان گڏ اهو به شرط لاڳو ڪيو ويو ته جيسور جي هڪ پيڙهي گذرڻ کانپوءِ، زرعي پيدائش جو ڏهون حصو سرڪار کي ڏيڻو پوندو. جتوئين کي وري اتر وارو علائقو مهلاڻي کان بڙديڪا تائين ڏنو ويو. ان علائقي جي ڍل ۽ ٽيڪس انوقت جي رواجي اصول مطابق ادا ڪرڻو هو. جتوئين بڙدڪي واري علائقي تي به قبضو ڪري ورتو، جيڪو سورهين صديءَ کان وٺي انهن جي ملڪيت هو. جڏهن ته گھڻو پوءِ ان علائقي تي بڙدين قبضو ڪيو هو. اها مڃيل تاريخي حقيقت آهي ته بڙدين کي جڏهن بگٽين جبلن تان نيڪالي ڏيئي دربدر ڪيو هيو تڏهن اهي هيٺائين تي لهي آيا ۽ اچي جتوئين کي لڏايائون، جيڪي درياهه اُڪري سنڌو جي کاٻي ڪپ ويٺا هئا.
جيسورخان لکيءَ ۾ ئي رهيو،جا هن جي اڳ وانگر ئي ملڪيت هيٺ هئي. هن جي مرتئي کان پوءِ سندس پٽ عاقل خان پنهنجي ڀاءُ بکر ۽ سوٽ وڏيري ساجن خان جي التجا تي پراڻي شهر جي جاءِ تي نئون شهر ٻڌائڻ جو پڪو پهه ڪيو. انهن جيڪو نئون قلعو تعمير ڪرايو اهو اڄ به موجود آهي. سندس ڪٽنب مان سڄڻ خان به هڪ ڳوٺ آباد ڪيو، جنهن جو نالو پنهنجي پٽ maro جي نالي پٺيان مارو رکيو، جنهن هاڻي وزيرآباد سڏيو وڃي ٿو. وزيرآباد تي وري احمدشاهه درانيءَ جي وزير شاهه ولي جي نسبت سان اهو نالو پيو، جيڪو سندس پيريءَ ۾ آمدنيءَ جو ذريعو بڻجي ويو.اها ڳالهه اڄ به هر هڪ جي زبان تي عام آهي ته مهرن جي زمين جيڪا وڃي خان قلات جي ملڪ جي سرحد تائين پکڙيل آهي، سا اڄ گھاٽن وڻن سان ڍڪيل ٿي ڏسجي. اهي ٻوٽن مان وڌي وڻ ٿين ٿا، ۽ گھوڙن ٻڌڻ جي ڪم اچن ٿا. اهو جھنگ اڄ به عاقل جھنگ جي نالي سان مشهور اهي. سردار عاقل ۽ سندس سوٽ لکي ۽ شڪارپور جي وچـ۾ دفنايا ويا هئا. سندن مقبرا اڄ تائين موجود آهن. عزت پور ۽ اهڙا ٻيا ماڳ ان بهادر ۽ طاقتور قبيلي جا ناماچاري ۽ صلاحيتن جا زنده مثال آهن.
هينئر اسين موجوده وقت جي هڪ خاص واقعي ڏانهن نظر ڊورايون ٿا، جنهن جي ڄاڻ اسان لاءِ هڪ عملدار نهايت ئي سنجيدگيءَ سان قلمبند ڪئي آهي، ۽ سندس تحرير مان اسان کي وڏي معلومات ملي ٿي. هو لکي ٿو ته ”عاقل خان لکي کي ٻن ڀاڱن يا علائقن ۾ ورهايو هو. هڪڙي جو نالولکي هو ۽ ٻئي کي ڀنڀور ڪوٺيو ويو“ اهو ڀنڀور نالو پنهنجي پٽ جي نسبت سان ان تي رکيائين. پهرين ڀاڱي ۾ تماڪ، ڀنگ ۽ ٻيون نشي آور شيون، جن کي مسڪرات (مدهوش ڪندڙ شيون) سڏيو هو.ان امتياز جو سبب مخدوم عثمان هو، جيڪو بهاول الدين ملتانيءَ جي فرزند جو مريد هو. بيان ڪيو ويو آهي ته هن وستيءَ ۾ اهڙي قسم جون شيون پوکڻ جي سخت منع هئي. عاقل خان 1603ع مطابق 1012 هه ۾ انتقال ڪري ويو. سندس پٽ شيرخان، دائودپوٽن جو شڪارگاهه اچڻ تي سخت برخلاف هو. اهڙو بيان اسان کي ڪاردار عبدالاحد علوي جي مرتب ڪيل تاريخ مان ملي ٿو. اهي حقيقتون اسان کي وري پنهنجي موضوع ڏانهن موٽائين ٿيون.
ڪورين ( دائودپوترن) پنهنجي روحاني پيشوا پير سلطان ابراهيم شاهه کي دانهن ڏني. پير سائينءَ جو مقبرو اڃان تائين سندس وجود جي ثابتي ڏئي ٿو.. پاڻ وڏو پاڪباز ۽ پرهيزگار شخصيت جو مالڪ هو. سندس مريدن ۾ مهر ۽ انهن جا مخالف به شامل هئا. پر پير سائين پاڻ به لکيءَ جو ويٺل هو. دائودپوترن ۽ مهرن جوجھيڙو وڻ ويڙهي وانگر وڌندو ڏسي، پيرسائينءَ ان اهم مسئلي تي ڌيان ڌريندي، ٻنهي ڌرين کي کيرکنڊ ڪرڻ جي پوري ڪوشش ڪئي، پر مهر پنهنجي هوڏ تي قائم رهندي، دائودپوترن شڪار ڪرڻ کان منع نامو جاري ڪيو، پر پيرسائينءَ دائودپوترن کي شڪار ڪرڻ جي اجازت ڏياري. ان جي باوجود مهرن ٻيهر منع نامو جاري ڪيو ۽ حڪم مڃڻ کان نابري واري، ۽ پير سائينءَ کي چوائي موڪليائون ته ” اسان جي حڪم جي انحرافي ڪرڻ وارن کي ختم ڪيو ويندو، يا وري گھٽ ۾ گھٽ شڪارگاهه جي علائقي مان انهن جي پاڙ پٽي ڇڏيندا اوهان انهن جو ساٿ ڏيو ته ڀلي ڏيو، بيوسيءَ ۽ پريشانيءَ جي عالم ۾ پير سائينءَ آخري طريقو اختيار ڪندي، سرڪش مهرن لاءِ بددعا ڪئي ۽ دائودپوترن جي حق ۾ دعا ڪئي.
پيرسائي پنهنجي مريدن (دائودپوترن) کي چيو ته اُهي آهن ڏاٽي وانگر، ۽ انهن جا دشمن آهن گاهه، جيڪڏهن جنگ به ٿي ته کين سوڀ نصيب ٿيندي.
دائودپوترن جي ڪهاڻيءَ موجب هن موقعي تي سندن وڏڙن جا ٽي چار سو پگھاردار ماڻهو ڪٺا ٿي سگھيا. هوڏانهن سندن دشمنن جو تعداد ٻارنهن هزار هيو. دشمن جي پيش قدمي جي اطلاع ملڻ سان دائودپوترا فولاد واهه نالي هڪ واهه ۾ مورچا بند ٿي ويٺا. اهو واهه هاڻي ختم ٿي چڪو آهي. دائودپوترن اها حڪمت عملي اختيار ڪئي، جيڪا ٻه صديون پوءِ بلوچن دهرائي هئي. ٻنهي ڌرين جا لشڪر دوبدو ٿيا، ۽ خونريز جنگ ڇڙي پئي جيڪا ٻنهي ڌرين وڏي جانفشانيءَ سان وڙهي. نتيجي طور جنگ، دائوپوترن جي سوڀ جي صورت ۾ ختم ٿي.عجب جھڙي ڳالهه اها آهي ته مهرن جا ٽي هزار لاش ميدان ۾ پيل هئا، ۽ فاتح ڌر جا فقط چند ماڻهو ماريا ويا. سوڀ کان پوءِ هڪدم هڪ حيرتناڪ واقعو رونما ٿيو. لکيءَ جي هڪ دولتمند ماڻهوءَ وٽ ڪيترا ئي لک رپيه هئا، جيڪي هن اتي ئي لڪائي رکيا هئا،جتي دائودپوترا پهتا هئا. اها ڳالهه ڪيڏي نه اچرج جھڙي آهي ته انهن جون مالي مشڪلاتون حل ٿي ويون ۽ لشڪر جي کاڌ خوراڪ جو سٺو بندوبست به ٿي ويو. هن کان اڳ، دائوپوترن صلح جي هر ممڪن ڪوشش ڪئي هئي، ايتري تائين جو مهرن کي هٺ کان هيٺ لاهڻ لاءِ پنهنجي خاندان جون نياڻيون ميڙ ڪيون هيون، هينئر انهن کي پلئهُ وٺڻ جو پورو موقعو مليو هيو.
پيرسائين پنهنجي فاتح مريدن جو اهڙو دنياوي انداز ۾ آڌرڀاءُ ڪيو جو هڪ ديندار ۽ نيڪ وڪار شخص کان متوقع نه ٿو ٿي سگھي. پيرسائينءَ اهڙي طريقي سان دائودپوترن کي شاباسون ۽ مبارڪون ڏنيون، جو ان جي بيان کان اسان جي تاريخ قاصر آهي، پر پوءِ به اهو اندازو لڳائي سگھجي ٿو ته ائين ڪرڻ سان هو ڪنهن گھاٽي ۾ نه پيو( حقيقت ۾ اسان ادب ۽ احترام وچان بيان ٿا ڪريون، ٺٺولي نه ٿا ڪريون ) هو پنهنجي مريدن جو اڳواڻ بڻجي، انهن کي ان ماڳ تي وٺي ويو، جتي زنده يا مرده شڪست کاڌل دشمن هئا. هو وڃي ان ميدان تي بيٺو، جتي اڄ اتر سنڌ جو هڪ وڏو واپاري مرڪز ۽ خوبصورت شهر آباد آهي. ( هي بيان احمدخان جي قلمي نسخي تان ورتل آهي). اُتي بيهي پيرسائينءَ آهستي آهستي ڪي اکر اُچاريه، جن سان حاضرين تي هڪ ڊرامائي قسم جوخوف ڇانئجي ويو ۽ پوِ هڪ هٿ مٿي کنيو ۽ هڪ ميخ اڇلايائين جيڪاعرصي تائين اتي بيٺي رهي ۽ مٿس ڪنهنجي نظر ڪونه پئي هئي. اها ميخ اهڙي نموني اڇلائي ويئي هئي جو ان جي نوڪ نيزي وانگر زمين ۾ کُپي ويئي ۽ ڪافي دير تائين زمين ۾ کُتل رهي. پيرسائينءَ ان ڏانهن اشارو ڪري چيو ته “هتي هڪ شهر آباد ٿئي ۽ ان تي منهنجو تجويز ڪيل نالو شڪارپور رکيو وڃي” ان تي فضا ۾ نعرا گونجڻ لڳا، ۽ هن تقريب جي پڄاڻي نهايت ئي روايتي طور تي ٿي، جيئن ڪنهن خاص موقعن تي ٿيندو آهي. اها هڪ اهڙي آرزو هئي، جا شهر اڏجڻ کانسواءِ پوري ٿي نه سگھي ها.
سوڀاري ٿيڻ کان پوءِ، ايندڙ سمي ۾ سخت جسماني طاقت، محنت ۽ مشقت جي ضرورت پيش آئي. اهو ڪٺن ڪم انهيءَ سنڌيءَ جي وس کان ٻاهر هيو جنهن ڪک کڻي ٻيڻو نه ڪيو هيو. جھنگ وڍي صاف ڪيو ويو، ان لاءِ پاڙيسرين کان ڏاڍائي، خوشامد يا دوکي سان ڪم ورتو ويو. انهيءَ ڪم ۾ ويرم نه وجھندي جذبي ۽ تيزرفتاريءَ جو مظاهرو ڪيو ويو. ڏسندي ڏسندي هڪ ننڍو ڳوٺ اڏجي ۽ آباد ٿي ويو. وقت گذرڻ سان اهو ڳوٺ، شهر ۾ تبديل ٿي ويو، جيڪو شاهوڪارن ۽ وڏن واپارين جي ڪاروبار ۽ سيڙپ لاءِ ڏيهان ڏيهه مشهور ٿيو. ان سان گڏو گڏ هن جي بازارين جي پکيڙ، لکن جو ڪاروبار، واپار، ان جا سازشي اڏا، عياشيون، بدمعاشيون، رشوت جي گرم بازاري، ظلم ۽ جبر، ڏاڍمڙسي، بدشد ڳالهه، گارگند ۽ مختلف قسم جي بدڪارين ۽ براين لاءِ مشهور ٿيو. انهن ئي حالتن ۾ ورهين جا ورهيه گذرندا رهيا. نيٺ ارڙهين صديءَ جي پهرين صبح جو سج اڀريو.
شهر جي پيڙهه رکڻ يا بنياد پوڻ جي باري ۾ اهو بيان به آهي ته ضعيف العمر پير ابراهيم شاهه هيءُ جهان ڇڏي چڪو هو. سندس هڪڙي مريد ۽ معتقد، جيڪو جيئرو هو تنهن خواب ۾ ڏٺو ته هڪ نيڪ پاڪباز شخص ۽ هڪ اجنبي انسان، هڪڙي کوهه مان ڪنهن نوڪر يا ڏاند جي مدد کان سواءِ ئي پاڻي ڪڍي رهيا هئا. هن اها ڳالهه محسوس ڪئي ته اجنبي شخص اوچتو غائب ٿي ويو ۽ پير سائينءَ مريد کي چيو ته” مان ۽ منهنجو سنگتي خضر عليہ السلام(مسلمانن جي عقيدي موجب هڪ پيغمبر جيڪو تاحيات رهندو، پاڻيءَ تي حڪمراني ڪندو ۽ ڀليل مسافرن کي راهه ڏيکاريندو رهندو) شڪارپور جي شهر اڏجڻ جو خيال رکون ٿا ته جيئن اڳتي هلي وڏن شهرن ۾ شمار ٿئي، ان کان سواءِ خوابُ ڏسندڙَ ڪا به شيءِ نه ڏٺي ۽ نه ٻڌي. جيئن ئي خواب مان بيدار ٿي اصل دنيا کي اکين سان ڏسڻ لڳو. هتي انهيءَ ڳالهه ڪرڻ جي ضرورت ناهي، پر دائودپوترن جيئن ته هن خواب کي رازڪي ڪم سان تعبير ڪيو، ان لاءِ ذڪر ڪرڻ تمام ضروري هو. ( هي بيان عبد الاحد جي قلمي نسخي تان نقل ڪيو ويو آهي).
اسان اعتبار ۽ اعتمادسان بهادرخان کي شڪارپور جو اڏيندڙ نه ٿا سمجھي سگھون.سندس نالو شجري جي الف ضميمي ۾ سورهين ۽ ويهين نمبر تي ڏيکاريل آهي. البته محمد جو نالو اٺارهين جي سلسلي مان اسان ڪنهن حد تائين مطمئن آهيون، جنهن جي شجري ۾18 نمبر آهي، ۽ وچين نسل مان ٿي گذريو آهي. ان اهم مسئلي کي حل ڪرڻ لاءِ به ڪنهن تڪليف نه ڪئي. هاڻي اسان جيڪا شهادت يا شاهدي هٿ ڪئي آهي، اها ايتري قدر نازڪ آهي جو جيڪڏهن اسان ڪا ٻي واٽ وٺون ته اهڙي نموني سان ڀٽڪي ۽ ڀلجي پونداسون جو ڪڏهن به هن شخيت کي ڳولهي نروار نه ڪري سگھنداسين، جنهن ايڏو وڏو ڪارنامو سرانجام ڏنو. دستاويزي ثابتين ۽ شهادتن کي وقتي طور ڇڏي ، عام روايتن جي سهاري جيڪڏهن جاچي ڏسنداسين ته اسان جي بحث جا سورما دائودخان ۽ ان جا پٽ فيروز ۽ ڪيهر ٿا لڳن، پر بهاولپور جي مواد مطابق ڪهاڻي بلڪل مختلف آهي. اها هڪ اهڙي مستند شهادت آهي جنهن ۾ ڪابه جانبداري ڪانهي. ان ڏس ۾ شجري تي روشني وجھندي شهامت علي ڄاڻائي ٿو ته دائود جا پنج پٽ عارب، عباس، حسن، حسيب، ۽ قاسم هئا، ۽ ڪيهر عباس جو پٽ ۽ پيرج جي زال جو منظورِ نظر (محبوب) هو. دائودپوترن جي پنجن قبيلن جي نالي مان انهن جي ابن ڏاڏن جو پتو پوي ٿو، ۽ اها به سڌ پوي ٿي ته شهر جي بنياد رکڻ وقت اهي قبيلا موجود رهيا، جيئن عباسي يا پيرجاڻي (2)ڪيهراڻي (3)عارباڻي (4) حسناڻي (5)حيسباڻي. انهن نالن سان انهن جي ابن ڏاڏن جي، سندن ڳوٺ ۽ دور مقرر ڪري سگھون ٿا، جيئن عيسى دائودپوتري جو مقبرو پڪ سان عيساڻين جي مورث اعلى جو مقبرو آهي، پر نه.
ته مٿي ذڪر ڪيل سردارن مان آهي، نه وري انهن جو ڀاءُ آهي، پر سندن هڏ رت يا ويجھو مٽ ضرور هوندو. ساڳيو اصول فيروزاڻين جي وڏي فيروز خان جو به آهي.
سال 1700ع کان پوءِ اسان کي تاريخي روشني ملي ٿي ته اورنگزيب جي دٻدٻي، شان ـ شوڪت ۽ مشغول حڪومت پوين پساهن ۾ هئي ته ملتان ۽ ٺٽي جي زميندارن بغاوت جو جھنڊو هٿن ۾ کڻي ميدان عمل ۾ نڪري نروار ٿيا. ڏينهون ڏينهن حالتن بلوي جي صورت اختيار ڪئي. شهنشاهه جي پوٽي شهزادي معزالدين کي انهن جي پاڙ پٽڻ ۽ سيکت ڏيڻ لاءِ موڪليو ويو. چيو وڃي ٿو ته انهيءَ موقعي تي شهزادي معزالدين وڏي بهادريءَ ۽ مثالي ڪردار جو مظاهرو ڪيو. هڪ مختصر مقابلي کان پوءِ هن غازي خان کي شڪستِ فاش ڏني. جيتوڻيڪ هن مقابلي لاءِ ڪيئي سردار سرواڻ ۽ جوڌا جوان مقرر ڪيا ويا هئا، پر سوڀ جو سهرو شهزادي جي سر تي سونهيون. ” هيءُ سنڌونديءَ جي اولهندي ڪناري تي هڪ اهڙو واقعو پيش آيو جنهن ۾ گھڻا ڳجھا ڳجھه به ظاهر ٿي پيا “(اسڪاٽ جو ڪتاب ”اورنگزيب دکن ۾“). اسان کي اڃان به پتو پوي ٿو ته شهزادي جي حياتي وار جيتريءَ وٿيءَ تان بچي هئي ۽ کيس اها به سڌ پئي ته ان سوڀ جو سبب اهو اجنبي هو، جيڪو ان جي ڇانوڻيءَ ۾ موجود هو، جنهن پنهنجي جان تي کيڏي سندس جان بچائي هئي. اهو اجنبي مبارڪ خان دائودپوٽن جو سردار ۽ سرواڻ هو. مستند شجري مطابق اهو بهادرخان جو پٽ هو. اُهو ٻيو نالوآهي، جنهن جي باري ۾ اڳ ذڪر اچي چڪو آهي.
توڙي شڪارپور جي پيڙهه جي پٿر رکڻ جو اعزاز کان مبارڪ خان جي پيءُ کي يڪسر رد ڪيو ويو آهي. اسان هن نظريئي کي اهميت ٿا ڏيونته بهادرخان کي هن زمين جي سند عالمگير بادشاهه طرفان مليل هئي. (شهامت علي “دائودپوترن جي تاريخ” جنهن هي شهر آباد ڪيو. زمين حاصل ڪرڻ لاءِ ضرور هن بادشاهه کي درخواست ڪئي هوندي، ڇاڪاڻ ته قانون شڪن پاڙيسري، مهر ۽ ٻيا هنن جا مخالف ۽ جاني دشمن هئا. سندس پٽ، دشمنن جي درميان ويٺل قبيلي جي مشڪلاتن جي لاڳيتي مصيبتون ڏسي،۽ انهن کي منهن ڏيئي، خاندان جو چڱو مڙس بڻجي ويو هو. اها انتهائي موزون گھڙي هئي، ۽ هو هن لائق به هو ته مغل بادشاهه کي جنگ ۾ غازي خان خلاف مدد ڏي. هن کي اها خصوصي عزت به مليل هئي ته هن شهزادي جي حرم جي عزت ۽ ناموس کي بچايو هو، جڏهن بلوچن رات جي ٻاٽ اونداهيءَ ۾ حرم تي حملو ڪيو هو. کيس انهيءَ ڪارنامي تي شڪارپور جي آسپاس واري زمين بطور انعام ڏني ويئي هئي.
دنيا جي هن اڀرندي طرف وڏيون مراعتون به ڪافي آهن ۽ هر طاقتور اهم حيثيت حاصل ڪرڻ لاءِ ننهن چوٽيءَ جو زور لڳائيندو آهي. اها ڳالهه ياد رکڻ گھرجي ته دائودپوترا سنڌ جي عوام الناس ۾ شامل هئا، ۽ سندن پاران نئون اڏيل شهر، دهليءَ پاران مقرر ڪيل گورنر جي ملڪيت واري ايراضيءَ ۾ شامل هو. وقت جو گورنر مرزا جيڪو سيوي جو حڪمران به هو (سيوي: سکر، شڪارپور تي مشتمل هئي) اهو بختاور يا بختيارخان نالي هڪ شخص هو، اهو پڪ سان غدار ٿي رهيو هوندو، يا وري کيس دٻائي ماتحت بڻائي کانئس ڪم وٺندا هوندا. ڇاڪاڻ ته دائودپوترن جي دستاويزن ۾ دشمن لکيو ويو آهي، جڏهن مبارڪ خان، شهزادي معزالدين کي مرزا جي روين جي دانهن ڏني، تڏهن شهزادي ان جي جبري معزوليءَ جا احڪامات جاري ڪري منظوري ڏئي ڇڏي. دائوپوٽن جي هڪ گروهه، مبارڪ خان، سنجرخان ۽ ٻين قبيلن جي سردارن غلط طريقن سان عزت ۽ اقتدار حاصل ڪرڻ واري شخص مرزا تي اوچتو حملو ڪري ان جي سپاهين کي شڪست ڏني، ۽ هن کي ماري جسم جا ٽڪرا ٽڪرا ڪري قيمون بڻائي ڇڏيائون. تنهن کان پوءِ، سوڀارا ٿي شڪارپور اندر وڏي دٻدٻي ۽ شان شوڪت سان داخل ٿيا. حڪومت جي نوجوان سربراهه مبارڪ خان هن جشن ۾ شرڪت ڪري ان جو شان وڌايو. اسان کي معلومات ملي ٿي ته شهر جي آسپاس وارا ڳوٺ، بختيارپور ۽ خانپور جي شهرن کان علاوه علائقي ۽ بکر جي قلعي جو انتظام دائوپوٽن کي انهن جي بهادريءَ، نمڪ حلاليءَ ۽ وفاداريءَ جي عيوض انعام طور عطا ڪيا ويا.
خانپور ۾ هڪ وڏو قلعو جيڪو اڄ به نظر اچي ٿو، سو بختيار خان ٺهرائي هن علائقي کي پنهنجي نالي پٺيان مشهور ڪيو. هن جي سڃاڻپ ۽ تعارف اڳ ذڪر ڪيل سيوي ۽ شڪارپور جي گورنر کانسواءِ ٻي ناهي. ٺٽي جي مؤرخ ( تحفة الڪرام: جلد 3 ) مطابق ملڪ جي انتظام ۽ حڪومت ۾ ڪلهوڙا هڪ ٻئي جا لازمي جزا هئا. اها ڳالهه ذهن نشين ٿي وڃي ته پوءِ واقعات سمجھڻ سولو ٿي پوندو.
جاکوڙ جي نتيجي ۾ اسان کي اها پروڙ پوي ٿي ته ڪلهوڙن ۽ دائودپوٽن کي حسب نسب جي لحاظ کان هڪ ساڳئي نسل ۽ شجري ۾ شمار ڪرڻو پوندو. (جيئن الف ضميمي ۾ ڄاڻايل آهي ) چني يا جھونيه خان، ٻه پٽ محمد ۽ دائود ڇڏي فوت ٿيو. ٻيو نمبر پٽ دائود جي باري ۾ اڳ ئي ڄاڻايو ويو آهي ته دائودپوترا قبيلي جو سردار ۽ مورث اعلى هو،جڏهن ته مربي پٽ محمد جي پٽ ڪلهوڙا خان جي نسل ڪلهوڙا مان آهن.( تحفة الڪرام ۾ ڏنل شجري مطابق دائود چيني جي نائين پيڙهيءَ ۾ هيو.) آدم شاهه، محمد جي نائين پيڙهيءَ ۾ هيو. مقامي مؤرخن جو هن سلسلي ۾ اختلاف آهي، انهن جي اها راءِ آهي ته سنڌ جي امن ۾ وڳوڙ وجھڻ وارو جنوني ڪهڙي سال ۾ اڀريو هو، ۽ نامور ٿيو هو. هڪڙي قلمي نسخي مطابق 909 هه مطابق 1504 ع جو زمانو هو، جڏهن سمن جي آخري شهزادي ‎ڄام فيروز جي حڪومت هئي. ٻئي نسخي مطابق اهو 999 هه مطابق 1591 ع سال هي. هي ٻئي سال (999 هه مطابق ان جي وفات جا سال سمجھيا ٿا وڃن، ۽ 909هه ـ 1504ع انتهائي اعتبار ۽ اعتماد جوڳو آهي. پهرين ۽ ٻئي سن جي وچـ۾ اڌ صديءَ جو فرق آهي. هونئن به ٻيو نمبر سن سنڌ جي تاريخ ۾ عام طور تي ملي ٿو. وچون سن 1558ع ڪئپٽن مڪئم مرڊو ڏنو آهي.( رايل ايشيٽڪ سوسائٽي بمبئي برانچ شمارو: مئي 1844ع) جيڪو اصل تاريخ کان گھڻو پري نه هوندي به وسهڻ جوڳو آهي. اسان ڄاڻون ٿا ته آدم شاهه کي ملتان ۾ ماريو ويو هو، ۽ ان جو لاش تدفين لاءِ سکر آندو ويو، ڇو ته هن پنهنجي حياتيءَ ۾ آغا محمد ڪوٽوال سان اها خواهش ظاهر ڪئي هئي ، جنهن جي اهميت وصيت کان گھٽ نه آهي.آدم شاهه جو عاليشان مقبرو سکر ـ شڪارپور روڊ تي واقع آهي. معلوم ٿئي ٿو ته آدم شاهه جا ٻه فرزند ابراهيم ۽ دائود نام ڪٺا ڪين ٿي سگھيا. البت ان جي پوٽي، دائود جي پٽ ميان الياس ٻوٽو ٻاريندي، سخت جاکوڙ ۽ جدوجهد سان معتقد ۽ مريدن جو تعداد وڌائي پنهنجي گھر جو مان مٿانهون ڪيو. آخري گدي نشين هن جو ڀاءُ شاهه علي يا شاهل محمد هو، جنهن جو گھڻو لاڙو کيتي ـ ٻاڙيءَ ڏي هو، جنهن ۾ هو ڪامياب ويو. پنهنجي معتقدن کي روحاني فيض رسائي کان به غافل ڪين هو. ان جي رياضت جو مرڪز لاڙڪاڻو هو، ۽ آخري ايامن ۾ هو بکر جي حڪمران هٿان عبرتناڪ طريقي سان موت سان ملاقي ٿيو، ۽ کيس ان ئي علائقي ۾ مازندان ۾ دفنايو ويو، جيڪو بعد ۾ چانڊڪا جي نالي سان مشهور ٿيو. سندس پٽ نصيرمحمد اڳواڻن جي صف ۾ ٻئي نمبر تي هو. هن شخص خاندان جو مان، مرتبو بلند ۽ بالا بنائڻ لاءِ پنجٽيهه ورهيه لڳاتار محنت ڪئي. انهيءَ عرصي دوران هو اورنگزيب جي درٻار مان پاڻ کي گرفتاري کان بچائي آيو. بکر جي سردار ۽ خداداد (شايد شهر جو نالو به آهي) جي پنهورن سان به وڙهيو، ۽ سنڌ جي زميندارن مٿان پنهنجي حاڪميت ۽ ذهنن تي برتريءَ جو اثر وڌايائين.
دين محمد پنهنجي پيءُ نصيرمحمد جو وارث ۽ پڳدار ٿيو. ان جو دؤرِاقتدار شورشن ۽ سرڪشين سان ڀريل ۽ نسبتاً مختصر هو. جيڪي ظلم زيادتون ۽ زوراوريون هن پنهورن ۽ ٻين سنڌين سان روا رکيون، تنهن تي دهلي سرڪار ناراض ٿي عتاب نازل ڪرايا. مرزاخان پني (جيڪو الهامي اعتبار کان هڪ منحوس نالو هو ) سيويءَ جو حڪمران ۽ دهلي سلطنت جي ماتحت هو، سو صفا هيڻو، نٻل ۽ ٻيو فاتح لشڪر جو معتصبانه رويو برداشت نه ڪري سگھي ها.. هونءَ به جنهن کي ڌمڪائبو ۽ هيسائبو، سو مالڪ جي سلطنت تباهه ڪرڻ ۾ ڪا ڪسر ڪين ڇڏيندو. تاريخ شاهد آهي ته سلطان پنهنجي هڪ سپہ سالار جي شڪست جي بدلي وٺڻ لاءِ هڪ وڏو لشڪر تيار ڪري شهزادي معزالدين جي اڳواڻيءَ هيٺ موڪليو هو. بکر جي مقام تي اهو ۽ ميرمحمد جيڪو دين محمد جارح( حمله آور ) جو ڀاءُ هو، سي هڪ ٻئي جي آمهون سامهون ٿيا. هو هڪ هندو سياستدان سان گڏ هن سان ملڻ لاءِ اڳتي وڌيو. انهن ٻنهي شهزادن کي گفتگو ۽ واعدن سان ٺارڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ لشڪر ملتان ڏانهن واپس وريو. انهيءَ وچـ۾ هڪ ڪم ظرف، ٻٽاڪي ۽ لٻاڙي ماڻهو “مقصودو” حڪمرانن جي اسرڻ ۽ اسهڻ کي ڪمزوري سمجي ماٿيلي ۽ اُچ تي حملو ڪيو، جنهن جو مقصد اهو هو ته هن پنهنجي برادريءَ تي اهو اثر وڌو ته هو آئنده جي اڻ ڏٺل حملي جو پلهءُ وٺي رهيو هو. انتقام وٺڻ لاءِ جيڪو لشڪر ڪهي آيو هو، سو ماڳهين ئي موٽي ويو، ۽ ڪلهوڙن جن علائقن تي قبضو ڪري ورتو هو، سي خالي ڪري ويا. دين محمد خوف وچان فرار ٿي ويو. چند مهينن کان پوءِ موٽي آيو ۽ هٿيار ڦٽا ڪري پنهنجي وفاداريءَ ۽ نمڪ حلاليءَ جو انجام ڪيائين. هن جي ڀاءُ يارمحمد گھر ٻار جي حفاظت لاءِ موڪليل لشڪرجي مخالفت ڪئي. نتيجي ۾ وڏو خنام کڙو ٿي پيو، شهزادو، دين محمد کي پاڻ سان گڏ وٺي، ملتان ۾ مارائي ڇڏيو.
يارمحمد، بادشاهه جي حامين مٿان حملو ڪري سندس ڏند کٽا ڪري تاريخ ۾ پنهنجو نالو امر ڪري ڇڏيو. ڪيتري عرصي کان خراب حالتن کي ڏسي ايتري تائين ڪڙهندو رهيوجو صبر ۽ شڪر وس ۾ نه رهيس. ان ڪري سنڌ کان ٻاهر رهڻ تي رضامندي ظاهر ڪيائين. ان جو ڪارڻ اهو به هو ته جيئن پنهنجون مسقبل جون رٿائون ڪاميابيءَ سان تڪميل تي رسائي سگھي. نيٺ قلات ڏانهن اُسهيو.ڪن معمولي جھيڙن جھڳڙن کانپوءِ محراب خان کي اُتي رهڻ جي اجازت ملي، هو قلعي ۾ ٻه سال رهيو. ان عرصي کانپوءِ وطن ڏانهن واڳون ورائي پنهنجن ڪارنامن ڏانهن متوجھه ٿيو. هو دين محمد کانپوءِ پنهنجي قبيلي جو اڳواڻ ٿيو. مرزا پني جو پٽ بختاور خان سيوي جو حاڪم هو، ۽ هو سنڌونديءَ جي اولهندي ڪناري تي شڪارپور جي ڀر پاسي وڏي رقبي جو مالڪ هو. يارمحمد راڄي ليکي سان مليو ۽ التماس خان بروهي منڇر ڍنڍ جي ڪپ تي زبردست حملي ڪرڻ جو مشورو ڏنو. پنهورن جي سردار قيصر خان کي معزول ڪري ستاڻي تي قبضو ڪيائين ۽ پنهنجي ڀاءُ ميرمحمد کي مختلف ماڳن ڏانهن اُماڻيو ته جيئن پنهنجي رياست جي پکيڙ کي وڌائي هڪ ڊويزن جيتري ڪري سگھي. ان جو مقصد اهو هو ته مهارت جي زور تي تڪڙيون مهمون ڪري لاڀ حاصل ڪجي. مسلسل فتوحات ۽ ترت ڪاميابيءَ تي التماس خان کي، يارمحمد کان ڌارئون ڌار ٿيڻو پيو. هن الهڙ اکڙ بروهيءَ کيس چيو ته “هاڻي توهان کي منهنجي ڪا به ضرورت ناهي، رب توهان ساڻ ۽ مهربان آهي، اهو ئي ڪافي آهي”. انوقت ڪنڊيارو ۽ لاڙڪاڻو گھٽ اهميت رکندڙ شهر هئا. لاڙڪاڻو، بختاور جي ڀاءُ ملڪ الله بخش جي قبضي هيٺ هيو. مرزاخان انهن زيادتن جي شهزادي کي ملتان ۾ دانهن ڏني. معزالدين اطلاع ملڻ سان ئي جاءِواردات تي پهتو. بختاور جي دل ان انومان وچان خطرو محسوس ڪيو ته متان ملڪ ڳنهن جي حوالي ٿئي، ۽ ان جي علائقي تي فوجي سرزمين کي لتاڙين. هن جي اعتراض جا ڪي ڪارڻ ٻيا به هيا، جن جي مؤرخين کي معلومات نه هئي. هن شهزادي کي عرض ڪيو ته هو پنهنجي لشڪر کي اڳتي وڌڻ نه ڏي، پر پنهنجي عرض رد ٿيڻ تي سندس حوصلو وڌيو ۽ مهمان جي مخالفت لاءِ تيار ٿي پيو ۽ نيٺ نافرمانيءَ سبب ماريو ويو، ۽ شهزادو معزالدين بکر طرف روانو ٿي ويو. ائين لڳي ٿو ته يارمحمد کي پنهنجن ڪرتوتن جي سزا ڪانه ملي، بلڪ ان جي برعڪس شهزادو آهستي ــ آهستي ان جي توسيع پسنديءَ جي خيالات جو حامي ٿي پيو. سيوي پرڳڻي ۾ نت نوان گورنر مقرر ڪرڻ هيٺ پئي آيا، نيٺ اهو صوبو انهيءَ دوران ڪلهوڙن جي وڪيلن جي حوالي ڪيو ويو ۽ يارمحمد کي “خدايار خان” جي شاهاڻي خطاب سان نوازيو ويو.
ٻنهي تاريخن جي مفهوم، جن مان هن مضمون ۾ معزالدين جي ڪاهه بابت استفادو حاصل ڪيو ويو آهي،ڪو خاص تفاوت ۽ تضاد ناهي. رڳو ٺٽي جي تاريخ نويس کي يا ته اها ڪل ڪانه هئي ته دائودپوترا شاهي فوج جي اثر هيٺ هئا، يا وري هن اها ڳالهه لکت هيٺ َآڻڻ جوڳي نه سمجھي. ٻيو بيان هڪ دائودپوتري جو آهي جنهن کي هن پنهنجي ناماچاري ۽ نيڪناميءَ جو يادگار بنايو آهي.
اهو قدرتي ۽ فطري عمل هو ته پنهنجو وقار ۽ وقعت وڌائڻ لاءِ دهليءَ سان ويجھڙائي وارا ۽ گھرا گھٽا لاڳاپا ضرور هئڻ گھرجن. عام تاريخ ۾ پرماڻا بهشخصي ۽ احوال۾ جبل جيان ٿا نظر اچن.
هاڻي اسين مبارڪ خان ۽ ان جي اميرن تي بحيثيت حڪمران نه سهي، پر شهنشاهه جي پوئلڳ جاگيردارن کي نظر مان ڪڍون ٿا، انهن مان سنجرخان ۽ هوت خان گھڻا مشهور ٿيا. عوام طرفان صادق خان کي وارث قرار ڏيئي ڳالهه جي پٺڀرائي ٿا ڪريون، ۽ انهن واقعن تي روشني وجھڻ ٿا گھرون، جيڪي انوقت رونما ٿيا، ۽ تاريخ ۾ پڌري پٽ اشارا ملن ٿا. اُهي واقعات سن 1701ع کان سن 1703ع تائين نمودار ٿيا، ۽ اورنگزيب جي پوٽي انهن ۾ ايستائين ڀرپور بهرو ورتو جيستائين سندس حڪومت جو خاتمو ٿيو.
شهزادو معزالدين پهريائين ملتان تي گورنر جي حيٿيت سان رهيو، ۽ سن 1712ع ۾ شاهه عالم جي وفات کانپوءِ، دهليءَ جي تخت تي ويٺو. ان وقت مغل حڪومت تيزيءَ سان خاتمي ڏانهن پئي وڃي. شهزادو ايترو باصلاحيت ڪونه هو جو هن زوال کي روڪي سگھي ها.ڇاڪاڻ ته جهاندارخان هڪ عياش، بيڪار قسم جو بادشاهه هيو. تاريخ ۾ ان جي حڪومت متعلق ڪجھه به ڄاڻايل نه آهي. سنڌ سرڪار سان ان جي تعلق جي تصديق ڪندڙ رڳو هڪ آواز آهي، جيڪو بکر جي ساداتن کي ڏنل ملڪيت مان ظاهر ٿئي ٿو، جيڪي روهڙيءَ جي اوڀر ڏي هڪ وڏي ايراضيءَ جا مالڪ هئا.
ڪن عالمن ۽ محققن جي اها دعوى آهي ته يارمحمد پاڻ دهلي درٻار ۾ حاضر ٿي شهنشاهه اورنگزيب جي آڏو پنهنجو مقدمو پاڻ پيش ڪيو هو. جيڪڏهن اها روايت درست آهي ته پوءِاهو چئبو ته هو دهلي درٻار ۾ايترو ڪامياب رهيو هوندو، جيترو شهزادي جي ڇانوڻيءَ ۾ مبارڪ خان هو. ان جو مطالبو خواهشن سان ڀرپور هو ۽ ان جا نتيجا به عظيم تر هئا، جيئن اڳ ۾ ذڪر ٿيل آهي. درٻار مان تمام وڏي اعزاز ۽ خطاب سان سيوهڻ جو حڪمران مقرر ٿي موٽيو، ۽ دائودپوترن کي رڳو هڪ علائقي جي هڪ ننڍي شهر ۽ آسپاس جون هڪ ٻه جاگيرون عطا ٿيل هيون.
خدايارخان عباسي پهريون شخص هو، جنهن قانوني طور تي خطابات سان نوازيو ويو ۽ گورنر مقرر ڪيو ويو، توڙي جو هو عملن نه به ٿي رهيو هجي. انجي ڪامياب اقتدار جو دؤر1719ع ۾ پڄاڻيءَ تي پهتو. تنهن کان پوءِ، اهو اعزاز سندس پٽ ميان نورمحمد کي ورثي ۾ مليو. محمد دائودوڏي هئڻ سبب ڪوششون ڪندو رهيو ته کيس وڏ ماڻهپ ۽ وڏائي پلئه پئي. ڇاڪاڻ ته عمر جي لحاظ کان ونئن به وڏو هو، پرترقي پذيري خاندان جي نئين اُڀرندڙ فرد، طاقت سبب ان جون سموريون ڪوششون بي اثر ڪري ڇڏيون. تدبير ۽ تقدير سبب سموري قوم طرفان سربراهه جي حيثيت سان نوازيو ويو هو. اهوئي ڪارڻ هو جو هن اهڙو مقصد نظر ۾ رکي محنت ڪئي هئي، جنهن جي ڪري ڪاميابي ان آڏو اڳيان – اڳيان هلندي رهي.
بروهين سان ٿيل جنگين کان علاوه ٻيون لڙايون به عام تاريخ جو حصو آهن. تاريخ ۾ اهو به لکيل آهي ته نورمحمد جون حريص ۽ لالچي نگاهون شڪارپور تاڙ ۾ هيون، ۽ هن اهو شهر صادق محمد خان ۽ ان جي پيءُ مبارڪ خان کان کسڻ لاءِگھڻائي جتن ڪيا. ٺٽي جو مؤرخ، دائودپوترن جي تجزيي نگار کان بلڪل مختلف ۽ متضاد واٽ وٺي ڪلهوڙن جي روئيي جو دفاع ڪري ٿو. هو جنهن زماني ۾ تاريخ مرتب ڪري رهيو هوان وقت جيڪڏهن ميان غلام شاهه عباسي سنڌ جو فرمانروا نه هجي ها ته اسان کي ان جا بيان ۽ خيالات مڃڻ ۾ دير نه لڳي ها. ڏيهي تهذيب مطابق اها ڳالهه ڪارگر ناهي ته اهڙي عنوان هيٺ ڪتاب لکيو وڃي، جنهن ۾ حاڪم پنهنجي پيءُ جو خلاف بي سبب ظلم ۽ زيادتيءَ کي بيان ڪري. جيڪڏهن اها ڀيٽ راهه ۾ حائل نه هجي ها ته معاملو فهمي ۽ آزمودي واري واٽ وٺي سگھجي ٿي.
آخرڪار هن دليل جي آڌار تي ته دائودپوترن شڪارپور جو گھيرو تنگ ڪري عوام جي مال ملڪيت تي قبضو ڪري ورتو، ۽ انهن کي تباهي ۽ بي سرو سامان جي حالت ۾ ڇڏيائون. ٿوري وقت جي اٿل پٿل کان پوءِ اهو فيصلوٿيو ته شهر جي ورهاست ڪئي وڃي، جنهن لاءِ سڀيئي ڌريون هڪ اهڙي جاگيردار وٽ فيصلو وارين جيڪو ايماندار ۽ سچار هجي. آخرڪار ڌريون ايماندار شخص مير عبدالواسع خان کي امين ۽ ثالث واريو(تحفة الڪرام). سن 1722ع ۾ اها ورهاست هن ريت ڪئي ويئي. اڌ ان کي مليو ۽ باقي اڌڪلهوڙي ۽ ان جي ڪمزور ڪاهيندڙ(مقابلو ڪندڙ) ۾ ورهايو ويو. تنهن هوندي به چئن ورهين تائين مختلف قبضي وارن کي ڪڍڻ جون ناڪام ڪوششون ٿينديون رهيون ۽ چئن ورهين کانپوءِ شڪارپور مٿان نئون حملو ڪيو ويو. هن نازڪ وقت تي،۽ مبارڪ خان جي وفات تي انهن جا حوصلا پست ٿيڻ لڳا، جن جي مرحيات ڪئي سال سٺي نموني اڳواڻي ڪئي هئي. سندس پٽ صادق خان ڪاهيندڙن اڳيان بيوس ۽ مجبور ٿي پيو. خدايار خان قبضو ڪري ڀرپاسي واريون ڪجھ زمينون ناهرن کي ڏنيون. اها ڳالهه پڌري ٿي ته ماضيءَ ۾ اهو قبيلو ۽ مهر پڻ بي گھر ٿي ويا هئا. دائودپوترن جي وڌندڙطاقت ۽ سندس غيرقانوني لالچ سان ڀريل خواهشن انهن کي تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏيو هو.
مستقبل جي تيرهن سالن تائين دائودپوترا رلندا ۽ ڀٽڪندا رهيا. هن دؤر ۾ شڪارپور جي تاريخ ۾ انهن جو تذڪرو ڪونه ٿو ملي. ان وقت شڪارپور نورمحمد ۽ سندس ساٿين جي هٿ هيٺ هيو.هن عرصي دوران بروهين جي مهمن کي پوري قوت ۽ طاقت سان منهن ڏنوويو. ان جي هڪڙي سرڪردي مراد گنگا پنهنجي مالڪ لاءِ نيون ڪاميابيون ۽ اعزاز ماڻيا. مير بهرام جي پٽ شهزاد خان ٽالپور بلوچ، شاهه بهارو ۽ راڄي ليکي جا نالا نه وٺڻ وڏي ناانصافي ٿيندي، ڇو ته انهن به قابل قدر خدمتون سرانجام ڏنيون آهن. سن 1735ع ۾ شادين ذريعي ٻنهي ڌرين وچـ۾ مٽي مائٽيءَ جو سلسلو قائم ٿيو. عبدالله خان قلات جي پهرين سوٽ ( جيڪو بلوچن ۽ ڪلهوڙن جي جنگ ۾ مارجي ويو) تنهن پنهنجي نياڻي جو سڱ ڪلهوڙي حاڪم جي وڏي پٽ محمد مراد کي ڏنو، ۽ هڪ سال کان پوءِ ٻئي پٽ خداداد جي شادي به براهوي نسل جي هڪ اعلى خاندان جي نينگريءَ سان ٿي.
اسان دهليءَ ڏي رخ ڪري ڏسون ٿا ته شهنشاهه جهاندار شاهه تخت نشينيءَ کانپوءِ هڪ سال ۾ ئي ارادت خان واسع جي عياريءَجو ائين شڪار ٿي بيوس ٿي پيو، جيئن ماءُ جي پيٽ ۾ ڪچو ٻار هوندو آهي. نيٺ انهيءَ کان فرخ سير جي حق ۾ تخت ڇڏائي هن کي جيل ۾ وڌو ويو جتي هو هڪ دردناڪ موت سان همڪنار ٿيو. ڇهن ورهين کانپوءِ 1719ع ۾ ان جي فتحمنديءَ جو به هن جھڙو ئي حشر ٿيو. جشن ۽ جلوس جو اهتمام ۽ انتظام ٿيو،جنهن ۾ پڻ بدنصيب ٻارن کي تاج پارائي نماءُ ڪيو ويو ته اُهي واري واري سان تخت جا وارث ٿيندا. چند مهينن اندر اُهي ٻئي هڪ ٻئي پٺيان فوت ٿي ويا،۽ شاهه عالم جي پوٽي روشن اختر(جنهن کي محمد شاهه ڪوٺيو ويندو هو) لاءِ راهه هموار ٿي ويئي. هن جي دور حڪومت جو مدو ته ڪافي هو پر لاهن چاڙهن جي ور چڙهيل ۽ تڪليفن سان ڀريل هو.
سن 1737ع ۾ نادرشاهه پنهنجي پارسي لشڪر جي اڳواڻ جي حيثيت ۾ افغانستان ۾ داخل ٿيو. قنڌار جو محاصرو ڪري هن سلطنت دهليءَ تي دٻاءُ وجھڻ جي پوري پوري ڪوشش ڪئي، توڻي جو قنڌار، دهلي حڪومت سان ڳنڍيل ڪين هو، پوءِ به رستي روڪ ڪرايائين. ان جو سبب اهو هو ته سفر دوران قنڌار مان ڪيئن به ڪري لنگھڻو پيو پوي. سن 1620ع ڌاري اڳوڻي سرڪار کي هن شهر جي ڪري ڏاڍي بدنامي ٿي هئي. تنهن ڪري اڪبر اعظم جي سلطنت جي صوبن مان هن شهر کي عبدالعزيز ڪٽي ڇڏيو هو. شاهه عباس جي معرفت خوش بختيءَ سان شاهجهان کي هن اهم قلعي جي نڪري وڃڻ ڪري جيڪو نقصان پيو، اهو اڳوڻي شهنشاهه جي ناعاقبيت انديشيءَ جي ڪري وقتي طور تي ڀوڳڻو پيو هو،پر پنهنجي ڏينهن ۾ ئي پورو ڪري ويو هو. نوجوان عباس جي اڳواڻيءَ هيٺ ايران جي وڌندڙ قوت سبب ايراني لشڪر پنهنجي سلطان لاءِ وري کٽي ورتو هو. انهيءَ وچـ۾ سن 1709ع ڌاري ڪاري ڪوجھي مير واعظ افغان هتي هڪ آزاد حڪومت قائم ڪري ورتي. واقعات جي سلسلي محمود (جيڪو مذڪوره سردار مير واعظ افغان جو پٽ هو) جي دل ۾ خواهش پيدا ٿي ته پنهنجو تخت ۽ تاج بنا ڪنهن شراڪت جي ڇو نه حاصل ڪجي.هن پنهنجي ننڍڙي رياست قائم ڪرڻ لاءِ سهڻو ۽ سرسبز اصفهان جو علائقو چونڊيو، جنهن جي نتيجي ۾ اهو پنهنجي خواهش پوري ڪرڻ بدران قابل رحم حالت ۾ گذاري ويوان وقت قنڌار تي حسين خان جو قبضو هيو، جيڪو ساڳئي سلطان محمود جو ڀاءُ هو. وقتي طور اقتدار ۾ رهڻ واري نسل کي طهماسپ ۽ ان جي سپهه سالار ايران مان ماري ڪڍيو هو.(ميلڪام ميرائيس)
ناڪه بندي، قلعي ۽ شهر جي گھيراءَ سبب سڄو علائقو هڪ سال کان وڌيڪ عرصو نادرشاهه جي ملڪيت ۾ رهيو.سن 1738ع ۾ اهو قنڌار کان ڪابل روانو ٿيو، اتان جلال آباد ۽ پشاور پهتو. اُتي کيس سخت رڪاوٽن کي منهن ڏيڻو پيو. هن ايتري قدر بهادريءَ جا جوهر ڏيکاريا جو پنهنجي مخالفن کي مات ڪيائين. شاهي لشڪر جي قابل فخر جوڌن جوانن ۽ شهنشاهه جي بي انتها قوت جي باوجود به هن علائقي تي قبضو ڪيائين. ذڪريا جيڪو لاهور جو گورنر هو، سو مقابلي لاءِ روانو ٿيو، پر سوڀاري لشڪر جي وقار ۽ مهمن جو ٻڌي پويان پير ڪري پنهنجي گاديءَ واري هنڌ ڏانهن تابعدار جي حيثيت سان واپس وريو. نائين فبروري 1739ع تي نادرشاهه دهليءَ ۾ موجود هو، جڏهن ته محمد شاهه، پارس تي حملو ڪندڙ لشڪر سان مهم ۾ مصروف هو. ڪجھه مهينن کانپوءِ، هڪ صلح نامو تيار ٿيو جنهن مطابق سنڌو نديءَ جي اولهندي ڪپ وارا صوبا، شهنشاهه پارس جي حوالي ڪيا. ڪابل ٺٽي ۽ ملتان جو ڪجھه ڀاڱو دهليءَ سان ڳنڍيا ويا. انتظامي لحاظ سان شڪارپور ۽ سيوهڻ به تبديلين ۾ شامل هئا.
خون خرابو، رتوڇاڻ ۽ لٽ ڦرجا نظارا ڏسي نادرشاهه هارايل ۽ خوار مغلن جو شهر ڇڏي پنجاب ڏانهن روانو ٿي ويو.ليڪن انجي لشڪر کي اڃان ايترو آرام نه مليو هو،جيترو انهن لاءِ ضروري هو.خدايار خان عباسي اهنجن ۾ پيو گھاري، ڇو ته هاڻي ان جو لاڳاپو هڪڙي رُکي ۽ کُهري مالڪ سان هيو جنهن جو ظلم ۽ زيادتي اڳين کان عام هئي. هو انهن بادشاهن کان بلڪل مختلف هو جن جي ڪمزورين مان فائدو وٺي انهن جا اڳواڻ پنهنجا خراب ۽ ناپاڪ عزائم پورا ڪندا هئا.
ڪابل اچڻ کان مهينو کن پوءِ ،نادرشاهه مسلسل بدنصيبن ۽ ناخوشگوار حالتن ۾ گذاري هڪڙي شام جو نئين مسافريءَ تي اُسهيو، سنڌو درياهه جي هيٺاهين تي ديراجات جي پاسي کان هليو ۽ ڊيراغازي کان آيل نورمحمد کي وفاداريءَ ۽ نماڻائيءَ رهڻ جو حڪم ڏنائين، جنهن جو ڪو کڙ تيل نه نڪتو. هن لالچي شخص انهن واقعن جي پيش اچڻ کان ٻه سال اڳ ۾ پارس جو لشڪر جڏهن قنڌار ۾ داخل ٿيو،تڏهن نادرشاهه کي دهليءَ جي غدارن طرفان دعوتون موصول ٿيڻ لڳيون. انهن ڳالهين مان ناجائز فائدو وٺندي ٺٽي جي ڪمزور حاڪم کي مجبوري ڪيائين ته ٽن لکن رپين جي عيوض پرڳڻي جو انتظام انجي حوالي ڪري ڇڏي.(تزڪ يا تذڪرو از: اين.ايڇ اسمٿ، سر جان ميڪم پاران حوالو ڏنو آهي.) ائين ٿو ڀانئجي ته هن ڏيتي ليتي جي معاملي ۾ محمد شاهه جي منظوري شامل هئي،جنهن جي خزاني ۾ ڪو ملڪ خريدڻ لاءِيا مختلف ماڻهن جي خيال مطابق، پٽو مقاطعي تي وٺڻ لاءِ ڪا رقم مخصوص ڪرڻ به نا ممڪن نه هئي. رقم بطور قيمت قبولي ويئي. نادرشاهه اُتي پهچڻ شرط سنڌو درياهه جي اولهندي ڪپ تي وسيل ملڪ جو حاڪم ڪلهوڙو اوڀر طرف ڀڳو ۽ عمرڪوٽ وڃي نڪتو ۽ پاڻ کي اتي واڙي آزاديءَ جو ڍونگ رچايائين. ايراني لشڪر ديري غازي خان کان لاڙڪاڻي پهتو ۽ اتان درياهه اُڪري بي اعتبار مخالف جي ڪڍ لڳو. هونئن به اها اميد هئي ته بنا ڪنهن حرفت جي هن کي هٿ ڪري ڪي شرط ــ شروط مڃرائي سرخرو ٿيندو.آخرڪار هن عمرڪوٽ ۾ هٿيار ڦٽا ڪري پارس جي بادشاهه جي وفاداريءَ ۽ نمڪ حلاليءَ جي ساک ڀرِي.
نادرشاهه سنڌي رعيت سان فراخدليءَ بدران حڪمت عمليءَ سان پيش آيو.نورمحمد جنهن هن کي اهنج رسايا ها، تنهن کي ٺٽي جي حڪومت جون واڳون ۽ نئين خطاب ” شاهه قلي خان “ جو وڌارو ڪيو ويو.نادرشاهه ان آزادي ۽ حڪومت ڏيڻ جي عيوض هڪ لک ويهه هزار پائونڊ ساليانو خراج ۽ هڪ ڪروڙ رپيا جرمانو مقرر ڪيو. جلاوطن دائودپوٽن کي شڪارپور ۾ آباد ڪيو ۽ اولهندي پاسي جو علائقو جيڪو قلات جو سرحدي علائقو وڌائي عنايت ڪيائين، جيڪو دهلي سلطنت جي ملڪيت هو. (تاريخ نادري)
جڏهن ديراغازي خان کان هيٺ لهي آيو يا عمرڪوٽ کان موٽڻ مهل ٻيئي ڀيرا نادر شاهه لاڙڪاڻي ۾ خيما کوڙيا. تاريخ نادريءَ جي مؤرخ ڪٿي به نه لکيو آهي ته هو ڪڏهن شڪارپور ۾ به رهيو هجي.انهيءَ مان پيو ڀائنجي ته هن هر ڀيري لاڙڪاڻي ۾ قيام ڪيو. 13محرم1153هه ــ 1740ع تي ايراني لشڪر لاڙڪاڻو ڇڏي سيوي، ڍاڍر ۽ شال (ڪوئيٽه) رستي قنڌار ۽ پوءِ هرات پهتو.(تاريخ نادريءَ تان نقل ڪيل)
عام ماڻهن جو چوڻ آهي ته نادر شاهه پاڻ سان نورمحمد جي ٻن پٽن: محمد مراد ۽ غلام شاهه کي يرغمال بڻائي،ايران وٺي ويو ته جيئن سندن پيءُ سڌري هلي ۽ بادشاهه جو وفادار ٿي رهي. گھڻو وقت اڳ جيڪاايراضي سنڌو درياهه جي کاٻي ڪپ تي صادق محمد دائود پوٽي کي ملي هئي، اتي پنهنجي پٽ بهاول خان ڇڏي شاهي لشڪر جي روانگيءَ سان ئي شڪارپور وڃي پنهنجي اڳوڻي حيثيت حاصل ڪري ورتي. اهو به معلوم ٿئي ٿو ته هڪ شيخ صادق علي نالي شخص کي ان جي نظرداري ڪرڻ لاءِ هتي مقرر ڪيو هو. (حوالو شهامت علي)
ظاهر ظهور ۽ کلم کلا، مستقل طور تي ماضي جي مشڪلاتن جي چند ورهين کانپوءِ مذڪوره شيخ مارجي ويو ۽ افراتفري ڦهلجي ويئي. جنهن جي نتيجي ۾ دائودپوٽن جي سردار بادشاهه جي آڏو مظاهرو ڪيو ۽ صادق محمد کي سزا ڏيڻ لاءِ هڪ حاڪم موڪليو ويو. سردار طهماسپ هڪ وڏي اٽالي سان شڪارپور جي شهر پناهه تي نمودار ٿيو۽ هڪ شاهي حڪم تحت شڪارپور تي قبضو ڪري ورتائون.( اهو مشهور مؤرخ شهامت عليءَ جو تاريخي بيان آهي). شاهي حڪم نامو هڪ خاص ايلچي مرزا عسڪر علي کڻي آيو هو. صادق تي نالي ماتر نوازش رکي ويئي ۽ کيس ٻئي علائقي ۾ جاگير سان نوازيو ويو. ڪجھه وقت گذرڻ کانپوءِ اهو فيصلو ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو آهي ته اهو صبر جو مظاهرورڳو هن سرڪش قبيلي کان جند ڇڏائڻ لاءِ ہيو يا ٻيو ڪو خاص مقصد هيو. اسان ڪنهن حد تائين قياس ڪري سگھون ٿا ته دائودپوٽه هر ڪنهن حڪم کي پنهنجي برخلاف ڀائيندا هئا. اُهي پاڻ ۾ گڏ ٿي شهر ۾ گھڙي پيا ۽ جڏهن طهماسپ ۽ عسڪرعلي جي لشڪرن حملو ڪيو، تڏهن انهن منظم بهادريءَ سان منهن ڏنو. وڏوخونريزي مقابلو ٿيو ۽ پڄاڻي ايرانين جي حق ۾ غداريءَ جو سبب بڻي. محمدصادق دائودپوٽو مارجي ويو ۽ سندس ٻيو پٽ مبارڪ خان ڦٽجي پيو ۽ هڪ ٻئي معتبر ۽ مشهور سردار ،سنجر خان کي به لڪ ڇپ ۾ زهر ڏيئي ماريو ويو.( مرادعليءَ جو پارسيءَ ۾ لکيل اصلي قلمي نسخي مطابق، احمد خان ۽ عطا محمد جي قلمي ڪتابن مطابق، عطا محمد لکيو آهي ته سنجر خان ۽ محمدشريف ٻئي سورهيه ڄاڻن پيا ته کين ترت شهادت جو جام نوش ڪرڻو پوندو. هڪڙي سمي کين زهر جا پيالا ڏنا ويا،جيڪي ٻنهي خوشيءَ سان قبول ڪيا. اڃان به شڪارپور جي رهواسيءَ جو زباني بيان)
دائودپوٽن عزت ، غيرت ۽ ناموس وچان پنهنجي عورتن کي پنهنجي هٿان قتل ڪري کوهه ۾ اڇلايو، ڪن کي ڳهن ڳٺن سوڌو دفنائي ڇڏيو، يا ڪن جا جواهرات ۽ زيور انهن کي دفن ڪرڻ مهل مٿانهون رکيا ويا. دائودپوٽا جيڪي قتل ٿيڻ کان بچي ويا هئا، انهن کي جيڪو رستو مليو تنهن تان ڀڄي نڪتا. انهن ايتري تائين صبر جو مظاهرو ڪيو جيستائين سندن نئون سردار صادق ثاني وڏو نه ٿيو.جوڀن جوانيءَ ۾ جيئن ئي پير پاتائين ته وري جنگ ڇڙي پيئي جنهن ۾ طهماسپ پنهنجو هڪڙو ڪن ڪپائي ويٺو. جنگ ۾ سوڀاري ٿيڻ کانپوءِ، نوجوان نئين سردار آڏو پنهنجي قبيلي پاران مطالبا رکيا. صفائي لقب وارو “هڪ ڪن وارو” هڪ وسهڻ جوڳي قلمي مسودي ۾ عسڪر عليءَ لاءِ به ڪتب آندو ويو آهي. (مرادعلي خان لکيو آهي ته عسڪر خان انهيءَ هنڌ تي جيل ٺهرايو جتي اڄڪلهه جيل آهي) اصل تاريخي مسئلو جھيڙي يا جنگ جو نتيجو آهي. اها ڳالهه ڪافي حد تائين مشهور آهي ته دائود جا پٽ درياهه جي اولهندي ڪلپر تائين لڏايا ويا، جتي اهي عارضي طور وڃي ويٺا هئا، ۽ انهن درياهه پار اڪري پناهه ورتي هئي.
اسان مٿينَ لکڻيءَ بابت چند اکر تبصري طور لکڻ ضروري ٿا سمجھون، جنهن جي آڌار تي اسان شهامت علي محافظ خانئه دفتر تاريخي دستاويز بهاولپور جا نهايت ئي ٿورائتا آهيون، جنهن معلومات فراهم ڪئي. انهيءَ ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته بهاول خان جيڪو محمد صادق کانپوءِ سرادر ۽ پڳ ڌڻي مقرر ٿيو، سو حقيقت ۾ دائودخان آهي، جنهن کي ڪرنل ٽاڊ هن قبيلي جو سردار ڪري ڪوٺيو آهي. هن جو وڌيڪ چوڻ آهي ته دائود خان اصل ۾ شڪارپور جو رهاڪو هيو، جنهن وڏي طاقت حاصل ڪري ورتي هئي ۽ نيٺ پنهنجي تاجدار سلطان قلات جي طاقت ۽ هٿيارن جو اهو ئي مالڪ ۽ وارث ٿيو.
خاندان جي بانيءَ جو لقب ايتري قدر ته تصديق ٿيل ۽ سچو آهي ته بهاول ئي پهريون شخص هو جنهن سنڌو درياهه جي کاٻي ڪپ تي پير کوڙي هڪ شهر جو بنياد رکيو جنهن جو نالو بهاول پٺيان ”بهاولپور“ رکيائين. قنڌار جو ذڪر به سمجھه ۾ اچڻ جوڳو آهي. اها حقيقت به عام آهي ته شڪارپور تي آخري حملو ڪندڙ افغان هئا. اسان کي نادر جي موت ۽ احمد ابداليءَ جي ترقيءَ ۽ ڪمال بابت فرض ڪرڻو پوندو ته وچ واري عرصي ۾ طهماسپ جو اچڻ، عسڪرعلي جي سفارت آهي. ساڳي سمي ۾ اهو به مڃڻو پوندو ته عسڪر علي نئين سلطان جو هڪ حاڪم هيو. هن موضوع تي ڪتابن کانسواءِ اسان کي جيڪا شاهدي ملي ٿي، اها بلڪل اها ان جي عين مطابق آهي ته طهماسپ اهڙي طرح پردي پٺيان هليو ويو، جو پيرن جا نشان به باقي نه ڇڏيائين. هونئن به کيس ڳولهڻ جي ضرورت محسوس نه ڪئي ويئي. پنهنجي مالڪ جي قتل جي اطلاع کانپوءِ جيڪي واقعات پيش آيا، پر هن جي شڪارپور اندر حاضريءَ جي ڪابه اهميت نه ٿي رهي.سواءِ انهيءَ ڳالهه جي ته هن احمد جي تابعداري قبول ڪئي. تاريخ جا اوراق به هن معاملي تي خاموش آهن..
دائودپوٽن جي دور ۾ سخت لڙائي جي باهه بڙڪندي ۽ دونهين دکندي رهي، ان جو ڪارڻ اهو ڪمرو هو جتي، جتي سندن قبيلي جي انهن اڻويهه سورمن جون قبرون بطور يادگار جي قائم آهن، جن جي بهادريءَ ۽ شجاعت جا بيمثال ڪارناما تاريخ ۾ محفوظ آهن.سندن اکين آڏو اهو کوهه به هيو جنهن ۾ عزت، غيرت ۽ ناموس وچان پنهنجن جون سسيون ڌڙن کان ڌار ڪري کين ڳهن ڳٺن سميت ان کوهه ۾ اڇلايون هئائون. هتان جي اُها گھڻ ڳالهائو ٿلهي مائي به واکاڻ جوڳي آهي، جنهن جو هر گفتوقابلِ معافي هو.ان ساڳئئي عورت جي ان کوهه تي ڊيوٽي هئي، جنهن جي ڪري به مشهور هئي. سندس هڪ انڌو ڀاءُ آکاڻين کڻڻ، جنگي واقعن کي ياد ڪري انهن کي افسانوي بهادريءَ جي ڪهاڻين کي رنگ ڏيڻ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو. اُهي ۽ اهڙا ڪئين واقعاتي صورتون، انهن جي زخمن تي لوڻ ٻرڪڻ جي برابر هئا. هتان جون آکاڻيون به انهن آکاڻين وانگر آهن، جن جي ڪري اجنبي مسافرهالي روڊ ۾ ڪم ڪار حاصل ڪرڻ کانپوءِ به اُتي وڃڻ پسند ڪن ٿا، يا اسٽريٽ فورڊ اِيوان ۾ پوميٽي جي ننڍي ڊٺل جاءِ ۾ ٽڪندا آهن.
اهو انومان درست مڃي سگھجي ٿو ته ڪلهوڙن سان ٿيل ڪيترين جنگين ۾ رت جون ناليون وهيون هونديون، ڇو ته هنن جي ذات سان شاهه بهاري کان علاوه ٻين ڪيترن عباسي حڪمرانن جي سپه سالارن جا نالا اچن ٿا، جيڪي بهادريءَ ۾ بيمثال آهن ۽ عام سادا، اشراف، عاقل ماڻهو ۽ مصلحت پسند انهن جي بهادريءَ کي ساراهيندا رهيا آهن، جن جي مدد سان اسان پنهنجي تحقيق تي وڌيڪ روشني وجھون ٿا. انهيءَ مان اهو ثابت ڪري سگھجي ٿو ته سورهيه سنجر جنهن جو مقبرو سڀني مقبرن کان پري آهي، ۽ کيس آخري معرڪي کان ڪافي وقت اڳ ۾ زهر ڏنو ويو هيو. تاريخي لحاظ کان اسان جو ارادو آهي ته اسان افغانين جي حملي کي انتهائي خوفناڪ ۽ اهميت وارو سمجھون ڇاڪاڻ ته سندن ئي وسيلي سان سندس ئي قوم کي مضبوط سلطان جي حڪومت ملي ويئي، اها اهميت ڪنهن عام ڪلهوڙي کي نه ٿي ڏيئي سگھجي.
احمد شاهه ابدالي پنهنجي حڪومت1747ع کان شروع ڪئي ۽ هندستان تي چڙهائي ڪرڻ سان افغاني شهرن تي به قبضو بحال ٿي ويو. ان وقت مغل لشڪر حڪومت جو وفادار هيو، ۽ اتان جي اڳواڻ حڪمت عمليءَ سان ۽ انهن تمام لياقتن ۽ صلاحيتن جو مظاهرو ڪندي شرافت سان رهبري ۽ رهنمائي ڪئي ته جيئن ايندڙ خونريزيءَ کي ٻنجو ڏيئي سگھجي. انهن جي مصلحت پسندي، جوش جذبو ۽ سندن جوان مردي ئي کين ڪامياب بڻايو. احمد شاهه ابداليءَ پويان پير ڪري موٽڻ تي مجبور ٿي پيو. هن خود مختيار ۽ خود سر شهنشاه جي ڏينهن ۾ شڪارپور جو علائقو قنڌار حڪومت سان شامل ڪيو ويو ۽ ان وقت جيڪا هندستان کي ترقي ملي ان جو مثال ڏيڻ محال آهي.
شاهي بيان لاءِ مناسب، موزون ۽ مقصد ضميمي (ب) ۾ ڏنل گورنرن جي فهرست آهي جنهن ۾ اسان ڪوشش ڪئي آهي ته سموري معلومات سمايل هجي، جيڪا شڪارپور تان قبضي ختم ٿيڻ تائين گھربل آهي. هندستانين کي اها معلومات نئين ۽ نرالي محسوس ٿيندي، جيڪا ڪنهن دلچسپيءَ کان خالي نه هوندي. اهو 78 ورهين جي لڳاتار عرصي تي ٻڌل آهي، ۽ 1825ع تائين پيش آيل واقعن کي بيان ڪري ٿو.چند ريمارڪس جيڪي هن ۾ شامل ڪرڻ ضروري سمجھيا ويا، اهي هت ڏيئي پهريون ڀاڱو پورو ڪنداسون، جيڪو ڪافي ڊگھو ۽ واضع ٿي ويو آهي.( گورنرن جي اهڙي مواد لاءِ اسان هن کان اڳ ۾ پهرين قسط جي شروعات ۾ وضاحت ڪندي ڄاڻايو آهي ته، راقم جو اهڙو مقالو شڪارپور جي صوبائي ۽ ضلعي حيثيت جي عنوان هيٺ شڪارپور صدين کان نالي ڪتاب ۾ ڇپيل آهي. جيڪو سن 1988ع ۾ محترم خليل مورياڻي شڪارپور ڊسٽرڪٽ هسٽاريڪل سوسائٽي پاران ڇپائي پڌرو ڪيو آهي. نادر شاهه سنڌ کي جيڪو خراج عقيدت پيش ڪيو آهي ان جي آڌار تي ان کانپوءِ سڀني ان جي تصديق ڪئي آهي، دراني بادشاهه ادائگيءَ جي معاملي ۾ حيلا بهانا ڪري دير لڳائڻ جا قائل نه هئا، واسطيداريون ۽ تعلقات نئين سر بحال ڪرڻ ۾ ويرم نه وجهندا هئا، جيئن شروعات ۾ ڪلهوڙن سان روا رکيون ۽ کين نون خطابن سان نوازيو. نورمحمد جنهن کي نادرشاهه، شاهه قلي جو خطاب ڏنو هو، سو هاڻي نئين خطاب عطا ٿيڻ سان احمد شاهه جو “شاهه نواز” بڻجي ويو هو. اهو هلڪيو ڦلڪيون وات خرچ واريون مهربانيون هيون، جن جي عيوض زر ۽ جواهر سان ڀريل وڏيون ـ وڏيون ۽ ڳوريو ـ ڳوريون ڳوڻيون قنڌار جي خزاني ۾ کڻي وڃي ڦٽي ڪرڻيون پونديون هيون. حقيقت اها آهي ته جيڪڏهن اوڀر جي انداز بيان ۾ رتيءَ برابر سچ جو عنصر به ڪم آندو وڃي ها ته تارازيءَ جا ٻيئي پڙ هڪ ڪرا ٿي پون ها، رڳو نالي ماتر مليل خطابن کي قبول نه ڪرڻ يا انهن جي بدران شڪريئي سان خراج ادا نه ڪرڻ سان اٿندي ئي قتل و غارت ۽ برباديءَ جي بازار گرم ٿي وڃي ها. اها ڀيٽ ئي اجائي آهي ته احمد شاهه ۽ نادر شاهه ٻنهي مان ڪهڙو وڌيڪ ظالم هو، ڇو ته تلوارون ٻنهي جي هٿن ۾ هيون، اهي تلوارون هرو ڀرو ته کڻي ڪين آيا هوندا. ( حقيقت ۾ نه گھٽتائي گھوٽ ۾ هئي، نه ڪمي ڪنوار ۾ هئي. مترجم)
نورمحمد يا شاهه قلي جي ڀيٽ ۾ شاهنواز انهن ٿورن جو بار کڻڻ جو گھٽ شوقين هو.جيڪڏهن هن کي ڪو وجھه ملي ها ته اهو ناقابل بار ڦٽو ڪري ڇوٽڪارو حاصل ڪري ها.هڪڙو حڪمران سرپرست جاسوس جيڪو دهليءَ تي ٿيڻ واري حملي ۾ بهرو وٺي پيو،هن کي هڪ سٺي پيشڪش ڪئي، جنهن جو انعام يا صلو بعد ۾ وصول ٿئي ها، جيڪڏهن بادشاهه ڪامياب ٿي وڃي ها ته ٺٽي يا سيوستان جھڙيوپن ننڍيون غير معروف سلطنتن لاءِ وقتي ٿورو، احسان يا وڏي اعزاز جي حيثيت رکن ها. رويي جي روشنيءَ ۾هڪڙي ناخوش تابعدار جاگيردار جا خيالات ٿي سگھن ٿا.. بدقسمتيءَ سان احمدشاهه جون ڪوششون ناڪام ويون ۽ نورمحمد کي بادشاهه جون عنايتن ۽ نوازشن جي بدران انهن جي برخلاف رويي جو شڪار ٿيڻو پيو. قنڌار جو سلطان نااميديءَ ۽ سچائيءَ جي حالت ۾ امداد لاءِ واجھائي پيو. ان جو ڌيان اوچتو هڪ غير ديانتدار باجگذار(ڍل ڀريندڙ يا ڏن ڏيندڙ) پاڙيسريءَ ڏانهن ويو. سنڌ کان قسطون وصول ڪونه ٿيون هيون. اهو خراج ادا نه ڪرڻ وارو غلط ماڻهو اُهو ئي هو، جنهن کي خطابن سان نوازي عزت افزائي ڪئي ويئي هئي. مايوسي ۽ نا اميديءَ سبب بادشاهه سيوهڻ ڏي روانو ٿيو. نورمحمد اها خبر ٻڌي جيسلمير ڀڄي ويو جتي غريب الوطنيءَ ۾ فوت ٿي ويو.
ائين ٿو ڀانئجي ته سنڌ جي شان ۽ شوڪت جي ڪهاڻيءَ جو پهريون باب هتي ئي پورو ٿيو. ٻيو باب محمد مراد ڪلهوڙي يعني سربلند خان جي ڪارنامن تي مشتمل هوندو، جنهن ۾ ان جا افغانستان سان لاڳاپا اهم آهن.
هن موضوع تي بحث ڪندي هڪڙي اهم ڳالهه تي نظر نه پئجي سگھي آهي، اهو ٽيڪس يا خراج سنڌ جي هڪڙي ڀاڱي تي وڌو ويو هيو، نه سموري سنڌ مٿان جيئن هاڻي معلوم ٿيو آهي. ٺٽي ۽ سيوستان جون حدون ۽ علائقا جيئن سن 1840ع تائين قائم آهن، انهن جي ڍل جي ادائيگي ٿي هئي،۽ محمد شاهه سان جيڪو صلح نامو طئي ٿيو هيو،اهو رڳو سنڌونديءَ جي اولهندي ڪپ تي آباد علائقي بابت ئي ٿيو هو. انکانسواءِ اولهندي ڪپ تي جيڪا ايراضي وڪامي ويئي هئي يا ٻين جي قبضي هيٺ اچي ويئي هئي، ان تي ڪنهن ٽيڪس سان ڪوبه واسطو ئي نه هو، ۽ ان جي حساب ـ ڪتاب مان ڪٽي ڇڏجي ها.انهن مان شڪارپور جو شهرجنهن جي بدلي ۽ تبادلي جي باري ۾ ٻئي ڀاڱي ۾ ذڪر ڪبو.
ڪلهوڙن جي تيزرفتارعروج ۽ ٻين قبيلن يا ڪنهن به هڪڙي ماڻهو وانگي، جن جا ايشيائي تاريخ ۾ ڪيترائي مثال موجود آهن ۽ مسلمانن جي تاريخ ۾ ڪيترا ئي مثال موجود آهن ۽ مسلمانن جي تاريخ ۾ خاص طورتي هڪڙو نتيجو نڪرندو آهي ته ماڻهو مارجن ٿا، ليڪن هي معاملو اچرج جهڙو نرالو آهي ۽ ان مان گھڻائي ماڻهو متاثر ٿيا. انهيءَ دوران عوام۾ هڪ انڌي عقيدي جي سوچ جنم ورتو، جنهن تحت انهن ڄامپور جي هڪ شيعه سيد جي مريد سان انيڪ ۽ حد کان وڌيڪ ڪرامتون ۽ پاڪائيون گڏي ڇڏيون. هن مريد پنهنجي طاقت جي ٻل تي ۽ ذهانت جي زور تي اهي عظمتون جيڪي ان سان عوام منسوب ڪيون هيون.اُهي عقيدي جي انڌ ۾ ايتري حد تائين رسايون جو آسمان سان پيون ڳالهيون ڪن. انهن جي اولاد مان ٻن ٽن چالاڪيءَ ۽ هوشياريءَ سان اُنهيءَ شخص تي وقتائتي بي بنياد ۽ انسان جي وس کان ٻاهر ڳالهين کي تهمتن جو رنگ ڏيئي ڇڏيو، پر انهن جو زوال، عروج کان وڌيڪ تيز رفتار هيو. ڪڏهن به ختم نه ٿيڻ وارين لوڀن ۽ لالچن سان ڀريل خواهشن به نيٺ پنهنجو اصل رنگ ۽ روپ ڏيکاريو.
ڪلهوڙن جو تيز رفتار عروج به ٻين قبيلن يا ڪنهن به هڪڙي ماڻهو وانگي، جن جا ايشيائي تاريخ ۾ ڪيترائي مثال موجود آهن ۽ مسلمانن جي تاريخ ۾ خاص طور تي هڪڙو نتيجو نڪرندو آهي ته ماڻهو مارجن ٿا، ليڪن هي معاملو اچرج جهڙو نرالو آهي ۽ ان مان گهڻائي ماڻهو متاثر ٿيا. انهيءَ دوران عوام ۾ هڪ انڌي عقيدي جي سوچ جنم ورتو، جنهن تحت انهن ڄامپور جي هڪ شيعه سيد جي مريد سان انيڪ ۽ حد کان وڌيڪ ڪرامتون ۽ پاڪائيون گڏي ڇڏيون، هن مريد پنهنجي طاقت جي ٻل تي ۽ ذهانت جي زور تي اهي عظمتون جيڪي ان سان عوام منسوب ڪيون هيون، اهي عقيدي جي انڌ ۾ ايتري حد تائين رسايون ويون جو آسمان سان پيون ڳالهيون ڪن. انهن جي اولاد مان ٻن ٽن چالاڪي ۽ هوشياري سان اُنهيءَ شخص تي وقتائتي بي بنياد ۽ انسان جي وس کان ٻاهر ڳالهين کي تهمتن جو رنگ ڏيئي ڇڏيو، پر انهن جو زوال عروج کان وڌيڪ تيز رفتار هيو. ڪڏهن به ختم نه ٿيڻ وارين لوڀن ۽ لالچن سان ڀريل خواهشون به نيٺ پنهنجو اصل رنگ ۽ روپ ڏيکاريو. اهڙو به وقت آيو جو هر شيءَ ڏڪار ۽ رد ڪرڻ جهڙي ٿي پيئي، ۽ بظاهر نظر اچڻ واري ڪابه اهڙي نه هئي، جيڪا عوام کي پاڻ ڏانهن ڇڪڻ جهڙي سگهه رکي ڪنهن خوبي جي حامل هجي ها. ڏسڻ ۽ محسوس ڪرڻ وارن ڦٽڻ وارين مکڙين جي سونهن کي اڃان سارهايو ئي مس ويو هو ته دوکي ۽ ڍونگ جي ول ڪومائجي هيٺ ڪري پئي.
ڪامياب ۽ خود غرض عوام ٿڏي تي ئي يقين سان محسوس ڪيو هو ته دائودپوترن کي ايذاءُ ۽ اذيتون ڏنيون ويون هيون. دائودپوترن خامين ۽ مداين جي باوجود به هڪ مضبوط ۽ بهادر ماڻهن جو گروهه تيار ڪيو هو. هن قبيلي جي شروعاتي دور جو ڀرپور نموني سان اڀياس ڪجي ته اها ڳالهه دلچسپي کان خالي نه هوندي ته سندن پنهورن ۽ مهرن سان پيڙهي به پيڙهي هلندڙ پراڻي دشمني جو وچور تاريخ سان اورجن. اهي قومون يا ته هتان جي اصل رهواسين تي مشتمل هيون، يا وري گهڻي طاقت جي ٻل تي هتي آباد ٿيون هيون. تسلي بخش نتيجي تائين اسان کي تحقيق ڪرڻي پوندي، ڇو ته جتان به ڪا اهڙي معلومات ملي ته ان جي آڌار تي کوجنا ڪرڻي پوندي، ۽ وري انهن مان ڪهڙي قابل قبول ڪرڻي پوندي، ۽ ڪهڙي رد ڪرڻي پوندي؟ اسان کي اهو به طئه ڪرڻو پوندو ته گهڻي جاچ پڙتال ۽ ڇنڊڇاڻ ڪرڻ ڪٺن ڪم آهي. اهو آهي ته ڪلهوڙن پنهنجي نسل ۽ اصليت کي حقيقي ۽ صحيح بيان ڪيو آهي. ۽ دائودپوترن پنهنجي ابن ڏاڏن جي سلسلي ۾ پنهنجي شجري ۾ خود کي سرخرو ڪري پاڻ کي صحيح ثابت ڪرڻ جي ناڪام ۽ اجائي ڪوشش ڪئي آهي. ٻنهي مان هڪڙو شجرو غلط ۽ هڪڙو درست مڃڻو پوندو، يا ٻئي غلط آهن. منطقي اعتبار سان ٻئي صحيح ۽ درست نه ٿا ٿي سگهن، اسان هن جو فيصلو انهن قومن تي ڇڏي ٿا ڏيون، هن مضمون جي تذڪري جي آخر ۾ دائودپوترن جي شجري ۾ خانداني جهيڙن جو ذڪر ڪيو آهي، جيڪو اوڀر واري دنيا ۾ حسد جي نتيجي ۾ خاندانن ۾ هلندا رهندا آهن. اوڀر جي علائقي ۾ حڪومتون قائم ٿيڻ کان اڄ 1854ع تائين جڏهن اسان گولڪنڊا ۾ هڪ قيدي بادشاهه پنهنجي علائقي ۾ قيد ٿيڻ کان پوءِ موت بابت پڙهون ٿا، جنهن کي چند سال اڳ نظام دکن کي سندس ئي ڀاءُ قيد ۾ وڌو هو. مطالعي مان معلوم ٿو ٿئي ته اهڙا ڪيترائي مثال اوڀر جي تاريخ ۾ ظالمانه قتل ۽ خبيث فطرت جا ملن ٿا. اها خامي رڳو خصيص وڏيرن ۾ ئي نه بلڪ بادشاهن ۾ به موجود آهي. سموري تاريخ هن معاملي ۾ هڪ حقيقي دستاويز ڄاڻجي، جيستائين انهن ٻن خاندانن جو هڪ ٻئي جي دشمنن جي حيثيت سان پاڻ ۾ ڇڪتاڻ جو سلسلو جاري آهي.
تاريخن جو اختلاف ۽ تاريخي تسلسل ۾ هم آهنگي جي گهٽتائي، هزارين شڪ ۽ شبها پيدا ڪن ٿا. شجري ۾ ڏيکاريل غلط رت جي رشتن تي اسين اعتبار نه ٿا ڪري سگهون. هن شجري ۾ اهڙا رشتا به ڄاڻايل آهن، جتي ڪن نالن کي ڇڏي ڏنو ويو آهي، ۽ ڪي هٿ ٺوڪيا نالا شجري ۾ داخل ڪيا ويا آهن جن جو هن نسل سان ڪو واسطو ئي ڪونهي، اها ڳالهه خاص ڌيان جوڳي آهي ته ڪلهوڙا ۽ دائودپوترا ٻئي سنڌي نسل منجهان آهن. هونئن ٻنهي جي دعويٰ اها آهي ته هو نبي اڪرم صلي الله عليه وآلهٖ وسلم جي چاچي سائين جو اولاد آهن، ۽ نتيجي طور انهن جي آل (ذات) ايئن سمجهجي ٿي ته عباسي جي نالي پٺيان مشهور آهي. اها ڳالهه به يقيني آهي ته اهي ڪهڙي به نسل مان ڇو نه هجن، توڙي عرب، هندستاني يا سندن ڪنهن ملڪ سان تعلق هجي يا نه به هجي، اهو مڃڻو پوندو ته انهن ۾ اهو شجاعت ۽ وقار جو عنصر موجود آهي، جيڪو قبيلي جي هر ڪنهن ماڻهو کي پنهنجي تخت ۽ تاج حاصل ڪرڻ جي امنگ ۽ اميد آهي. دنيا کي ترڪ ڪرڻ واري سنڌ تي حڪومت ڪئي ۽ ڪوري بهاولپور رياست جا اڏيندڙ ۽ حڪمران ٿيا.

شڪارپور تاريخ جي آئيني ۾

شڪارپور کي ماضيءَ ۾سنڌ اندر هڪ ممتاز ۽ منفرد مقام حاصل رهيو آهي، وادي مهراڻ جو قديم۽ تاريخي شهر، سکر کان 24 ميلن جي فاصلي ۽ سطح سمنڊ کان 194 فٽ بلنديءَ تي آباد آهي. صديون اڳ هتي هڪ گھاٽو جھنگ هو جتي امير ۽ سيٺيون ايندا ۽ علائقي کي شڪارگاهه طور استعمال ڪندا هئا، ان ئي نسبت سان شڪارپور نالو رکيو ويو.
سنڌ گزيٽئر ۾ لکيل آهي ته “امير بهادر خان دائودپوٽي اول پنهنجي طاقت ۽ شجاعت سان مقامي مهرن کي لڙائيءَ ۽ خونريزيءَ کانپوءِ هار ڏئي ڀڄايو، هي علائقو مهرن کان فتح جي يادگار طور هن شهر جو بنياد وڌو جنهن جو نالو شڪارپور تجويز ڪيو ويو” ان مان ثابت ٿئي ٿو ته امير بهادر خان دائودپوٽي اول سن 1026 هه ــ 1617 (1) ڌاري شڪارپور خود مختيار رياست جو بنياد وڌو.
تاريخي مطالعي مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته شڪارپور جي تاريخ هيٺين ڇهن دورن تي مشتمل آهي؛
1. دائودپوٽن جو دور 1617ع کان 1745 ع تائين 128 سال
2. ڪلهوڙن جو دور 1745ع کان 1747ع تائين 03 سال
3.. افغاني پٺاڻن جو دور 1747 ع کان 1824ع تائين 77 سال
4. ٽالپرن جو دور 1824ع کان 1843ع تائين 19 سال
5. انگريزن جو دور 1843ع کان 1947ع تائين 103 سال
6. قيام پاڪستان کان اڄ تائين.
دائودپوٽن جي ٽن حڪمرانن بهادر خان اول امير محمدمبارڪ خان ۽ ان جي پٽ محمد صادق خان اول، تقريبن 128 سالن تائين هن علائقي تي حڪومت ڪئي. وري ڪلهوڙن ٽن سالن تائين پنهنجو تسلط هن شهر تي قائم رکيو. تنهن کان پوءِ ايرانين ۽ افغاني درانين (گڏيل طور تي) 77 ورهين تائين حڪومت ڪئي. ان طرح شڪارپور جي صوبائي حيثيت قائم رهي. شڪارپور جو سڄو عروج پٺاڻ دور سان وابسته آهي، جن شهر جي ترقي ۽ تعمير ۾ حصو ورتو ۽ شهر جي چوڌاري دائودپوٽن جي تعمير ڪرايل چارديواريءَ جي مرمت ڪرائي،چوگرد باغ لڳرايا، شهر جي جامع مسجد نئين سر قائم ڪرايائون. احمدشاهه ابداليءَجي پٽ تيمورشاهه افغانستان کان هندو تاجر گھرائي هت آباد ڪيا جن بخارا، ترڪستان، روس، ايران، چين، جاپان، تبت ۽ آفريڪا تائين واپار جو سلسلو جاري رکيو. واپار جي ڏينهون ڏينهن وڌندڙ گنجائش کي پيش نظر رکندي 1790ع ڌاري هتي قلعي قافلي جي نئين سر تعمير ڪيائون.1842ع تائين ٽالپرن جي قبضي ۾ئي رهيو ته 1842ع ڌاري ٽالپرن جي فوج شڪارپور ۾ داخل ٿي اهڙي طرح پٺاڻن جو اقتدار ختم ٿي ويو. 1842ع ۾ شڪارپور ٽالپرن جي ئي قبضي ۾ آيو. 1825ع ڌاري سيد احمد شهيد (2) سکن سان جهاد لاءِ بولان ويندي شڪارپور مان گذريو، ان ايماني جذبي کي غنيمت سمجھندي ڪافي شڪارپوري مسلمان به ان جهاد ۾ حصو وٺڻ لاءِ شامل ٿيا. 1843ع ڌاري شاهه شجاع، خيرپور ۽ حيدرآباد جي ميرن جي متحده فوج کي سکر جي نزديڪ کرڙيءَ جي مقام تي شڪست ڏني ۽ ميرن کان چارلک رپيا نقد وٺي خراسان طرف روانو ٿي ويو. شڪارپور جيڪو مشترڪه طور تي واليِ خيرپور ۽ حيدرآباد جي تسلط ۾ هيو، آخرڪار فرنگين جي قبضي ۾ هلي ويو.1843ع ۾ سنڌ جي فتح کانپوءِ انگريزن سنڌ جو نظم ونسق نئين بنياد تي قائم ڪري سنڌ کي ٽن تعلقن ڪراچي، حيدرآباد ۽ شڪارپور ۾ تقسيم ڪيو ۽ سنڌ جو دارالخلافه 1847ع تائين حيدرآباد رهيو تنهن کانپوءِ ڪراچي منتقل ڪيو ويو.
انگريزن جي دور ۾ شڪارپور موجوده سنڌ جي چئن ضلعن گھوٽڪي، سکر، دادو ۽ لاڙڪاڻي جي حدن تائين پکڙيو. شڪارپور سميت 14 تحصيلن ميرپورماٿيلو، گھوٽڪي، روهڙي، سکر، پنوعاقل، نوشهروابڙو، رتوديرو، لاڙڪاڻو، قنبر، نصيرآباد، لبِ دريا (موجوده ڏوڪري) ميهڙ ۽ ڪڪڙ جڏهن ته چار سب ڊويزن روهڙي، سکر، لاڙڪاڻو ۽ ميهڙ هيون. ايف ـ جي ـ گولڊ ـ سمڊ “ترڪِ شڪارپور” ۽ اِي ـ ايڇ ـ ايٽڪن E.H.Eitken ) ( ضلعي شڪارپور جو ڪل رقبو 11،532 مربع ميل لکيو آهي، جڏهن ته گزيٽيئر سنڌ ۾ تحصيل شڪارپور جو رقبو 504 مربع ميل بيان ڪيو ويو آهي.
1883ع ۾ انگريز حڪمرانن شڪارپور مان تمام سرڪاري دفتر سکر منتقل ڪري ڇڏيا ۽ پهرين آگسٽ 1901ع تي سکر ۽ لاڙڪاڻي کي ضلعي هيڊڪوارٽر جو درجو ڏيئي ضلعي سکر جو حصو بڻايو ويو.
شڪارپور کي پهرين جولاءِ 1977ع تي ٻيهر ضلعي حيثيت ملي. رقبي جي لحاظ کان موجوده ضلعو 2،868 مربع ڪلوميٽر ۽ چئن تعلقن شڪارپور 561 ڪلوميٽر، خانپور 664 مربع ڪلوميٽر، ڳڙهي ياسين 976 ڪلوميٽر ۽ لکي 667 ڪلوميٽر تي مشتمل آهي. چئن تعلقن ۾ سپروائزري سرڪل، 63 تپا ۽2187 ڳوٺن کان علاوه هڪ ميونسپل ڪاميٽي، 7 ٽائون ڪاميٽيون، 3 مارڪيٽ ڪاميٽيون،33 يونين ڪائونسلون، 42 پوليس اسٽيشنس ۽ 57 پوسٽ آفيسون آهن. 1981ع جي آدمشماري مطابق ضلعي جي آدمشماري 6،19،576 هئي، جڏهن ته 1998ع جي آدمشماري 8،66،000 ٿي وئي.
بنيادي طور تي هي ضلعو هڪ زرعي علائقو آهي، هن جي فصلن ۾ چانور، جوئر، ڪمند ۽ ربيع ۾ ڪڻڪ، چڻا، جَوَ ۽ تيل ڪڍڻ جا ٻج آهن. شڪارپور ۾ آبپاشي نظام قائم آهي. هن جي ايراضي سکر بيراج جي کيرٿر، وارهه ڪينال، دادو ڪينال ۽ رئيس واهه کان علاوه گڊو بيراج جي سنڌ ڪينال (جيڪو شڪارپور شهر جي هڪ ميل جي فاصلي تي واقع آهي)، بيگاري ڪينال، ننڍي بيگاري ۽ ٻين شاخن ميرواهه، منگرواهه، امروٽ شاخ، رئيس واهه، ڇتو واهه، چوئي شاخ، همايون شاخ ۽ دوست واه کان سيراب ٿيندي آئي آهي.
شروعاتي ڏينهن کان شڪارپور علم جو مرڪز رهيو آهي. دائودپوٽن، ڪلهوڙن، درانين ۽ ٽالپرن جي دور ۾ دفتري ۽ سرڪاري ٻولي فارسي هئي اها ئي وجه هئي جو مسلمانن کي مدرسن ۾ قرآن مجيد کان علاوه فارسي ٻولي به پڙهائي ويندي هئي. انگريزن 1853ع ڌاري ڪورٽ آف ڊاريڪٽرز جي فيصلي مطابق عربي حروف تهجي جي 29 حروفن کي فارسي حروفن سان ملائي سنڌي زبان کي نه صرف دفتري زبان قرار ڏنو مگر سرڪاري ملازمن کي سنڌي پڙهڻ ۽ لکڻ به لازمي قرار ڏنو.1855ع ۾ شڪارپور ۾ پهريون پرائمري اسڪول قائم ڪيو ويو جنهن ۾ مسلمان ۽ غير بغير ڪنهن رنگ، نسل، ذات ۽ پات جي تعليم جي اهم زيور سان آراسته ٿيڻ لڳا، بعد ۾ انگريز سرڪار ضرورت جي پيشِ نظر شهر جي ڳوٺن ۾ پرائمري اسڪولن جو ڄار وڇايو. قيام پاڪستان کانپوءِ اسڪولن ۾ اضافو ٿيو آهي. 95ـ1994ع جي رپورٽ موجب هن وقت پرائمري بوائز ۽ پرائمري گرلز اسڪولن جو تعداد 1150 آهي، قيام پاڪستان کان پهريون 1942ع ۾ ريلوي اسٽيشن جي ڀرسان هڪ اهڙو پرائمري اسڪول قائم ڪيو ويو هو جنهن ۾ اردو ۽ هندي پڙهائي ويندي هئي اڄڪلهه اهو اسڪول اردو صدر پرائمري اسڪول جي نالي سان قائم ۽ مشهور آهي. مذڪوره اسڪولن کان علاوه پرائمري اسڪول پريتم ڌرم سڀا (1889)ع ، هوپفل اڪيڊمي 1900ع نيو ايرا هاءِ اسڪول 1932ع، ايشورٻائي سيتلداس گرلز هاءِ اسڪول ۽ گونمينٽ مڊل اسڪول (3) 1853ع ۾. (جنهن کي 1873ع ۾ هاءِ اسڪول جو درجو ڏنو ويو)انگريزن پنهنجي اولاد جي تعليمي سهولتن کي پيش نظر رکندي قائم ڪيا بعد ۾ عام ۽ خاص لاءِ اسڪولن جا دروازا کوليا ويا. پاڪستان قائم ٿيڻ کان پهريون 1933ع ۾ چيلاسنگهه ۽ سيتلداس ڪاليج قائم ٿيو، جنهن ۾ موجوده سکر ڊويزن ۽ لاڙڪاڻو ڊويزن جا شاگرد تعليم پرائڻ لاءِ ايندا هئا. ڪاليج ۾ ايم ـ اي تائين ڪلاس هلندا هئا. قيام پاڪستان کانپوءِ شاهه عبداللطيف ڪاليج 1963ع ۽ گورنمينٽ گرلز ڪاليج 1972ع ۾ قائم ٿيا. پهريون ذڪر ڪيل ڪاليج پرائيويٽ هئي ان کي 1972ع سرڪار سڳوريءَ پنهجي تحويل ۾ ورتو. موجوده ضلعي ۾ ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جي مڊل اسڪولن جو تعداد 52 آهي. بوائز ۽ گرلز هاءِ اسڪولز 46 ۽ 3 ڊگري ڪاليجن کان علاوه ٽيڪنيڪل، ڪمرشل ڪاليج ووڪيشنل انسٽيٽيوٽ ۽ حاجي مولابخش لا ڪاليج قابل ذڪر آهن.
صحت جي شعبي ۾ ضلعي هيڊ ڪوارٽر ۾ را‎ءُ بهادر اوڌوداس تاراچند سول اسپتال کان علاوه هيرانند گنگاٻائي زنانه اسپتال، سر هينري هالينڊ اکين جي اسپتال (4)، ڪرسچين زنانه اسپتال ۽ لکميچند ٽيڪچند ڊسپينسري (5) موجود آهن. ضلعي جي تعلقن ۾، تعلقا اسپتالن کان علاوه بنيادي صحت جا ڪافي مرڪز آهن.
شڪارپور ضلعو بذريعه انڊس هاءِ وي روهڙي ، ڪوئيٽه روڊ، لاڙڪاڻو، سکر ۽ جيڪب آباد بذريعه ريلوي سکر ڪوئيٽه ڪراچي سان مليل آهي. ضلعي اندر 7 ريلوي اسٽيشنون قائم آهن. ضلعو پنهنجي تعلقن خانپور، ڳڙهي ياسين ۽ لکي غلام شاهه پڪن روڊن سان منسلڪ آهي. عوام جي سهولتن کي پيش نظر رکندي محڪمه مواصلات ضلعي اندر پوسٽ آفيسون قائم ڪيون آهن. ٽيليفون ايڪسچينگ، مائڪروويوز اسٽيشنن جي مدد سان شڪارپور کي ملڪ جي نيشنل ڊائلنگ سسٽم ذريعي منسلڪ ڪري رهيو آهي. ان کان علاوه هڪ ٽي وي بوسٽر به موجود آهي. هوائي اڏو نه هجڻ جي صورت ۾ به پي ـ آءِ ـ اي جو دفتر موجود آهي. قيام پاڪستان کان اول 1935ع ۾ انڊرگرائونڊ ڊرينيج سسٽم متعارف ٿيو. ان کانپوءِ 79 ـ 1978ع ۾ لکين رپين جي لاڳت سان صفائي ۽ مرمت ڪرائي وئي هئي پر صفائيءَ واري عملي جي غفلت ۽ لاپرواهي ڪري پاڻي گھٽين ۽ روڊن تي بيهي رهي ٿو ۽ پيدل هلڻ وارن لاءِ مسئلو پيدا ٿئي ٿو.
شڪارپور شهر ۾ بجلي جي فراهميءَ جو عمل آگسٽ 1924ع کان شروع ٿيو. هي عمل بلديه جي سابق صدر ۽ معروف وڪيل مرليڌر پنجابيءَ جي ڪوششن سان پورو ٿيو. پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ کان پوءِ اڄ پوري ضلعي ۾ بجلي جي فراهميءَ سان گڏو گڏ گيس جي فراهمي به ڪيترن علائقن ۾ جاري آهي.
کلاڙين لاءِ ضلعي ۾ اسٽيڊيم موجود آهي. جڏهن ته ڪيتريون ئي ملون وغيره به موجود آهن، جن ۾ ملازم ڪم ڪري رهيا آهن.
ضلعي ۾ 2 قومي اسيمبلي ۽ 4 صوبائي سيٽون آهن. قيام پاڪستان کان اول ۽ بعد ۾ جن ناميارن سياستدانن جو ذڪر ن الائق آهي تن ۾ شهيد الله بخش سومرو، سر غلام حسين هدايتالله، ديوان بهادر مرليڌر، گگنگا ديوي، خانبهادر مولابخش سومرو، احمد خان سڌايو، آغا غلام نبي خان، رحيم بخش سومرو، آفتاب شعبان ميراڻي، الاهي بخش سومرو،غوث بخش خان مهر، مير الطاف حسين خان ڀيو، افتخار احمد سومرو، ڊاڪٽر ابراهيم جتوئي، جنيد احمد سومرو، آغا طارق خان، ۽ ٻيا شامل آهن.
ضلعي شڪارپور جي ادبي تاريخ به صدين کان ممتاز اديبن ۽ شاعرن جي ڊگھي فهرست سان ڀريل نظر اچي رهي آهي جن فارسي، عربي، سنڌي ۽ اردو ادب ۾ ڪافي نالو ڪمايو. انهن ۾ حاجي فقيرالله شاه علوي، محمد عارف صنعت اعواڻ، سامي، فقير غلام علي مسرور، مولانا دين محمد وفائي، آغا صوفي، مولانا عبدالڪريم چشتي، لطف الله بدوي، جھامنداس ڀاٽيا، کيئلداس فاني، عثمان علي انصاري، محمد حنيف صديقي، بولچند راجپال، شفيع احمد علوي، حافظ خير محمد اوحدي، حبيب الله ڀٽو، ثميره زرين، شيخ اياز، احسان احمد بدوي، لعل محمد لعل، نياز همايوني، بشير مورياڻي، آغا سليم، سليم چنا، تاج صحرائي، بدر اڄڻ، پروفسر امين الله علوي، بيدل مسرور، خليل مورياڻي، عبدالخالق راز، راقم نقش ناياب منگي، امام بخش عاصم، امام بخش شمس، عبدالجبار عبد، ۽ ٻيا شامل آهن.

وضاحتون

شڪارپور جي تاريخ جي حوالي سان شايع ٿيل ڪتابن، مضمونن ۽ مقالن ۾ اڪثر شڪارپور جي بنياد جو اهو ئي سال تسليم ڪيو ويو آهي ان حوالي سان ڪجهه مقامي ليکڪن جو تاريخ جي روشنيءَ ۾ حوالا پيش ڪرڻ کانپوءِ اهو به رايو آهي ته شڪارپور جي بنياد جو سال 1694ع کان 1700ع جي وچ وارو دور آهي پر اڃان ان تي ڪابه حتمي راءِ پيش نه ٿي ڪري سگهجي.
سيد احمد شهيد: شڪارپور تي ٽالپرن جي دؤر حڪومت دوران 1827ع ڌاري سيد احمد شهيد بريلوي سکن سان جهاد لاءِ سرحد ويندي شڪارپور ۾ آيو هو، شڪارپور ۾ رهي هن لکيدر واري مسجد ۾ پرجوش ۽ ايمان افروز تقريرون ڪيون ۽ پير جي ڳوٺ مان خريد ڪيل ڪپڙي مان مجاهدن جون ورديون سبرايون هيون. شڪارپور ۾ سيد احمد شهيد، سيد ڪاظم شاهه جو مهمان ٿيو هو جيڪو شڪارپور تي ٽالپرن جو مقرر ڪيل پهريون گورنر هو.
مٿي ڄاڻايل اسڪولن جا پراڻا ۽ نوان نالا هن ريت پڙهڻ گهرجن:
پهريون پرائمري اسڪول (موجوده قاضي محلا اسڪول)
پرائمري اسڪول پريتم ڌرم سڀا (موجوده شاهه لطيف هاءِ اسڪول)
هوپفل اڪيڊمي (موجوده هاءِ اسڪول نمبر 2)
نيو ايرا هاءِ اسڪول (موجوده قاضي حبيب الله هاءِ اسڪول)
گورنمينٽ مڊل اسڪول (موجوده هاءِ اسڪول نمبر 1)
سر هينري هالينڊ اکين جي اسپتال اندر سياري جي مند ۾ مريضن جو اکين جو علاج ڪيو ويندو هو، هاڻي ان اسپتال کي فيبروري 2014ع کان ڊاهي پٽ ڪيو ويو آهي، ان ڏس ۾ ممتاز منگيءَ ڪورٽ سڳوريءَ جو دروازو کڙڪائي اسپتال جي ٻيهر اڏاوت ڪرائي مريضن جو علاج ڪرائڻ لاءِ ڪيس وڙهي رهيو آهي.
لکميچند ٽيڪچند ڊسپينسري شڪارپور ۾ 1857ع ڌاري قائم ٿي مٿس اهو نالو 1920ع ڌاري پيو. هاٿيدر تي هلندڙ اها ڊسپينسري 2008ع تائين هلندي رهي. 24 آڪٽوبر 2008ع تي کيس ڊاهي پٽ ڪيو ويو ۽ اڄ تائين سندس ڪم هلندڙ آهي.

پارٽيون عوامي ملڪيت هونديون آهن

سنڌ ۾ ڪيترين ئي شين جي باري ۾ ڪيترائي غلط مفروضا مروج آهن، ڪيترائي غلط تصور ماڻهن جي ذهنن ۾ گھر ڪري ويٺل آهن. جن مان هڪڙو غلط تصور سياسي پارٽين جي شخصي ملڪيت هجڻ بابت آهي.
عام طور تي ايئن سمجھيو ويندو آهي ته پارٽيون اڳواڻن جون شخصيتي ملڪيتون آهن، اهي ئي انهن جا هلائيندڙ، سنڀاليندڙ ۽ مالڪ آهن؛ ۽ سندن پڄاڻان وري انهن جا پونيئر انهن جا مالڪ ٿيڻا آهن.
ماڻهن جي ذهنن ۾ موجود انهن مفروضن جو هڪڙو ڪارڻ ته خود موروثي سياست آهي. ننڍي کنڊ جي ورهاڱي کانپوءِ هتي سياست تي لاڳيتو موروثي غلبو رهيو آهي. پيءَ، پيءَ کانپوءِ وري پٽ، وري ان جو اولاد. ايئن نسل در نسل، پيڙهي در پيڙهي هڪڙو سلسلو هلي ٿو، جيڪو کُٽڻ جو نالو ئي نه ٿو وٺي. سياسي ورثو عام ماڻهو ڏانهن منتقل ٿئي ئي نه ٿو. هِتي سياسي ورثا عام ماڻهن سان ونڊجن ئي نه ٿا.
ٻيو ڪارڻ هيءَ آهي ته اقتدار ۾ رهندڙ سياسي پارٽين ڪڏهن به عام ماڻهوءَ سان اها ويجھڙائپ ئي پيدا نه ڪئي آهي، جيڪا سڌريل سماجن جي سياست جو خاصو آهي. هتي سياسي پارٽين لاءِ ماڻهو رڳو وؤنٽن ڏيڻ جون مشينون آهن، جن کي پولنگ بُوٿن تي اچڻو آهي، نعرا هڻڻا آهن، قطارن ۾ بيهڻو آهي، وؤنٽ ڏيڻا آهن ۽ پوءِ ماٺ ڪري گھر هليو وڃڻو آهي. جن سان ڪوڙا واعدا ڪرڻا آهن. اليڪشنن جي مند ۾ ته دل کولي ڪوڙا واعدا ڪرڻا آهن؛ ۽ جڏهن نڀائڻ جي تقاصا ٿئي يا اهڙو ڪو موقعو اچي ته نٽ نٽاءَ ڪرڻو آهي. هتي جي اقتداري سياست عوام لاءِ بي فيض آهي، ڪوڙ جو طلسم آهي، مداري جي اک بندي آهي، مال ميڙڻ لاءِ گھڙيءَ کن جو رؤنشو ۽ چئن گھڙين جو چُٽڪو آهي. اها عوام جي نالي ۾ ضرور آهي. پر اها عوام جي ناهي، عوام لاءِ ناهي. ان ڪري عوام اهڙين پارٽين کي پنهنجو سمجھڻ جي بجاءِ انهن کي سندن اڳواڻن جي ئي ملڪيت سمجھي ٿو. ڀُل چُڪ وچان سنڌ جي عوام پيپلز پارٽي کي هڪڙي وقت ۾ پنهنجي پارٽي سمجھڻ شروع ڪيو هو، پر اها ته وري صفا پرائي ثابت ٿي. پيپلز پارٽي ۾ ئي سڀ کان وڏي موروثيت آهي، سڀ کان گھڻي ملڪيت پسندي ۽ خانداني والار آهي.
حد ته اها آهي ته کاٻي ڌر جي انقلابي سياست ڪرڻ جي دعويدار پارٽين ۾ پڻ خطرناڪ حد تائين موروثيت پسندي جا لاڙا آهن. رسول بخش پليجي جهڙي جديديت پسند، گھڻ پڙهيي اديب، روشن خيال دانشور ۽ ترقي پسند سياستدان به پنهنجي پارٽي جو ورثو ڪجھه مهينن اندر ئي سندس پارٽي جي هڪ ٻئي درويش صفت اڳواڻ ڏاڏا قادر رانٽي کان ڦُري نيٺ پنهنجي پٽ جي حوالي ڪري ڇڏيو.
رڳو سائين جي ايم سيد ان بدعت کان بچيل رهيو. ڪوششون ٿيون. زور بار وڌا ويا. سفارشون ڪيون ويون. ٻاڏايو ويو. پر ”زمين جنبد، نه جنبد گل محمد“ واري بلوچي چوڻي موجب سائين پنهنجي ڳالهه تان تِر جيترو به نه چُريو. چي: ”منهنجو جانشين اُهو ٿيندو، جيڪو صالح هوندو.“ نه رت نه رشتو، نه آل نه اولاد، فقط صالح. اهو رويو سنڌ جي سياست لاءِ بنهه نئون نڪور آهي.اهڙي سياست ۽ اهڙي پارٽي جي وارث آخرڪار عوام يا قوم ٿيندي آهي.
جتي هڪ پاسي قومپرست سياست ۾ اهي آڏ وڏايون، خوبيون ۽ خصلتون آهن، اتي ٻئي پاسي هيءَ به حقيقت آهي ته قومپرست پارٽيون اڃا هاڻي اسرڻ، وڌڻ ويجھڻ ۽ عوام سان ڪلهو ملائي بيهڻ جهڙيون پيون ٿين. ڊگھي عرصي تائين محض ورڪرن جي حد تائين محدود رهڻ کانپوءِ هاڻي انهن عوام ڏانهن وڌڻ شروع ڪيو آهي. جيڪا هڪ خوش آئند ۽ اميد افزا ڳالهه آهي.
حقيقت هيءَ آهي ته قومپرست پارٽيون نظرياتي ۽ فڪري حوالي سان طاقتور ۽ سگھاريون هجڻ جي باوجود حڪمت عملين ۽ پاليسين ۾ مار کائي ويون آهن. ڏٺو وڃي ته سائين جي ايم سيد حڪمت عملي جو تمام وڏو ماهر سياستدان هو. ان هوندي به سندس تحريڪ سندس ان خوبي جو ڪو فائدو وٺي نه سگھي آهي. نتيجي ۾ اها جمود جو شڪار ٿي ويئي آهي. بشير خان قريشي انهي جمود کي ٽوڙڻ ۽ قومي تحريڪ کي عوامي شڪل ڏيڻ جي لاڀائتي ڪوشش ڪئي. جنهن رياست کي خائف ڪيو. نتيجي ۾ ٻن ٽن قاتلاڻن حملن مان بچي وڃڻ کانپوءِ کيس نيٺ زهر پياري اجل جي راهه وٺرائي وئي.
جي راهه اجل ڪنهن ورتي آ، هِن ڀونءَ ڪئي ٻي ڀرتي آ،
هيءَ ڌرتي توکي پرتي آ، مهمان هزارين مان نه رڳو.
اهڙي طريقي سان قومي تحريڪ خلاف رياست وقت بوقت سازشون ڪندي رهي آهي. انهن سازشن جو سبب اهو ئي آهي ته قومي تحريڪ عوام ۾ پنهنجون پاڙون کوڙي نه سگھي. ڪابه پارٽي، ڪابه تحريڪ جيستائين عوام ۾ پنهنجون پاڙون نه کوڙيندي، تيستائين ڪامياب ٿي نه سگھندي. ان ڳالهه کان حاڪم ٽولا چڱيءَ پر واقف آهن. ان ڪري انهن جي هميشه اها ڪوشش رهي آهي ته سنڌي سماج کي وڌ کان وڌ غيرسياسي بڻايو وڃي. سياسي پارٽيون جيترو ڪمزور ۽ هيڻيون هونديون، سماج اوترو ئي غيرسياسي هوندو. سماج جيترو منتشر، هيڻو ۽ غيرسياسي هوندو، سياسي پارٽيون اوترو ئي ڪمزور، نٻل ۽ غيرمنظم هونديون.
منتشر، هيڻو ۽ غيرسياسي سماج سياست يا سياسي پارٽين جي وارثي ۽ مالڪي ڪندو ئي ڪونهي. سنڌ جي قومپرست ۽ روشن خيال سياست جي ڪمزوري ۽ نٻلتا جو هڪڙو اهم ڪارڻ اهو به آهي ته سنڌي سماج ارتقا جي جنهن تاريخي ڏاڪي تي بيٺل آهي، اهو سياست لاءِ مددي ۽ سازگار ناهي. نتيجي ۾ سنڌ ۾ نه معياري سياسي ڪارڪن ٿو پيدا ٿئي ۽ نه ئي وري سياسي پارٽيون وسيلن جي حساب سان ئي پاڻڀريون ٿيون ٿين. سنڌ جو ماڻهو ڪنهن چڱي ڪم لاءِ هڙان وڙان گھٽ مدد ٿو ڪري. عام ماڻهو ته وري به پنهنجي پهچ آهر ڪنهن چڱي ڪم لاءِ پنهنجي کيسي مان ڏوڪڙ ڪڍي ٿو. پر سنڌ جي پڙهيل ڳڙهيل نوڪري پيشا وچئين طبقي جي ماڻهن ۽ ڪامورن جي تمام وڏي اڪثريت شراب ڪباب جهڙن دوستن جي ڀڙوت وارن ڪمن ۾ ته پئسا خرچي ٿي، پر ڪئين چڱن ڪمن، ماڻهن جي فائدي جي ڪمن، ڏکيءَ ويل پنهنجن ماڻهن جي مدد مدارت ۽ سياست لاءِ پئسا نه ٿي ڏئي. ساڳئي نموني واپاري برادري جي اڪثريت جي کيسن کي به هن سلسلي ۾ ڪانٽا لڳل هوندا آهن. ان جو هڪڙو سبب هيءَ به ٿي سگھي ٿو ته سنڌ جي اسرندڙ واپاري وچئين طبقي پنهنجي معاشي مفادن جو شعور ته حاصل ڪيو آهي، پر اهو اڃا سياسي شعور کان پالهو آهي ۽ پنهنجي اقتصادي معاشي مفادن کي سياسي مفادن سان هم آهنگ ڪري نه سگھيو آهي؛ تنهن ڪري اهو ڪنهن سياسي پارٽي جي مالي مدد نه ٿو ڪري. وچئين طبقي جي سياسي معاشي مفادن ۾ هم آهنگي نه هجڻ جي ڪري ئي وچئين طبقي جي ڪا نمائندا جماعت اڃا پيدا ٿي نه سگھي آهي.
سنڌين کان، چڱن ڪمن ۾ ڪنجوسي واري، ساڳي شڪايت مهاتما گانڌي کي پڻ هئي. هن 1934ع ۾ جڏهن سنڌ جو دؤرو ڪيو هو، تڏهن چيو هيائين ته ”آئون سنڌ اچڻ تي ڏاڍو خوش ٿيو آهيان. پر مون کي اڃا گھڻي خوشي تڏهن ٿئي ها جڏهن سنڌ مان سوايو يا گھٽ ۾ گھٽ مناسب چندو ملي ها.“ ورهاڱي وقت هندستان لڏي ويندڙ ديوانن کي ڇڏي ڪري، سنڌ جو ماڻهو مجموعي طور تي سياسي، سماجي، تعليمي ۽ عام ڀلائي جي ٻين ڪمن ۾ پئسا ڏيڻ جي ڏس ۾ تمام گھڻو ڪنجوس آهي. ڪير ڇا به چئي، ڇا به ڪري، پر هيءَ حقيقت آهي ته سنڌ جي قومي سياست کي سگھارو ڪرڻ لاءِ سنڌ جي ماڻهن کي پهچ سارُو ان جي هڙان وڙان مدد ڪرڻي پوندي. پارٽي ڪنهن فرد جي ذاتي ملڪيت ڪانه هوندي آهي ۽ نڪي ڪنهن اڪيلي فرد جي خرچ تي هلندي آهي. پارٽي عوام جي ملڪيت هوندي آهي، عوام جي چندي تي هلندي آهي ۽ عوام جي ڀلائي لاءِ ئي ڪوشان هوندي آهي. ان ڪري سنڌ جي ماڻهن کي پنهنجي سياسي پارٽين جي مدد، مالڪي ۽ وارثي ڪرڻي پوندي. گڏوگڏ سياسي پارٽين کي پڻ عوام کي پنهنجي صفن ۾ جاءِ ڏئي، گھربل اهميت ڏيڻي پوندي ۽ خانداني موروثيت مان جان ڇڏائڻي پوندي. ڪاميابي لاءِ انهن کي موروثيت بدران سائين جي ايم سيد واري ”صالح“ هجڻ واري ڳالهه کي پنهنجي پلاند ۾ ٻَڌڻو پوندو ۽ پنهنجي عوام کي گڏ کڻي هلڻو پوندو.
* * *